از اهدای یک نشان به محمد تهامی نژاد تا پیدا شدن نوار گم شده یک مستند

به گزارش سیپکس به نقل از روابط عمومی انجمن صنفی تهیه کنندگان سینمای مستند پنجمین دوره مراسم اهدای نشان عالی خورشید روز گذشته پنجشنبه (۲۵ اردیبهشت ماه) با حضور جمعی از اهالی سینما و با اجرای منصور ضابطیان در موزه سینما برگزار شد.

در ابتدای این مراسم مرتضی رزاق کریمی رئیس هیئت امنای نشان عالی خورشید در سخنانی گفت: برای من حضور در این جمع فرهیخته و در مراسم پنجمین دوره اهدای نشان عالی خورشید خاطره ای ماندگار و افتخاری بزرگ است. امروز در بزرگداشت مردی گرد هم آمده ایم که نه تنها از پیشگامان و بزرگان سینمای مستند است بلکه از نظریه پردازان ژرف اندیش و شریف ترین چهره هایی است که سینمای ایران تاکنون به خود دیده است.

وی با برشمردن بخشی از آیین نامه نشان عالی خورشید مبنی بر اینکه «نور و سیپکس از کهن ترین نمادهای آگاهی و خرد هستند» یادآور شد: انجمن صنفی تهیه کنندگان سینمای مستند ایران برای یادآوری گوهر مستندسازی و ستایش پیشگامان این مسیر نشان عالی خورشید را بنیان نهاده است تا با اهدای آن اهمیت تابش نور بر زوایای پنهان اسناد زیستن را یادآور شود.

رزاق کریمی افزود: محمد تهامی نژاد بیش از نیم قرن از عمر خود را بی وقفه صرف مستندسازی پژوهش و آموزش کرده است؛ مسیری پرفرازونشیب اما همواره استوار مستقل و متعهد. تلاش های خستگی ناپذیر او در ثبت حفظ و بازخوانی حافظه تاریخی این سرزمین نه فقط میراثی برای امروز بلکه چراغ راهی برای نسل های آینده فیلم سازان و پژوهشگران است. او به عنوان پژوهشگر و نویسنده آثاری مرجع را نگاشته و ترجمه کرده که بی اغراق بخشی مهم از بنیان دانش نظری سینمای مستند ایران را شکل داده اند؛ منابعی که همچنان دستمایه آموزش پژوهش و الهام بخش نسل های تازه اند.

رئیس هیئت امنای نشان عالی خورشید با بیان اینکه نگاه انتقادی وفاداری به حقیقت و روحیه معلمی در سراسر آثار و کنش های حرفه ای او جاری است تاکید کرد: تهامی نژاد فقط یک مستندساز یا نظریه پرداز نیست. او نماد اخلاق حرفه ای و شرافت انسانی است. در روزگاری که تزویر و مصلحت گرایی به آسان ترین راه ها بدل شده اند او همواره صداقت و شرافت را مقدم بر هر چیز دانسته است؛ شرافتی به معنای پایبندی به اصول حتی در غیاب الزام بیرونی. در تمام سال های همکاری فرهنگی و صنفی استاد تهامی نژاد نمونه روشن این شرافت در عمل بوده است؛ بی دروغ بی تزویر بی خودنمایی.

مستند نه فقط دوربین بلکه وجدان است؛ نه فقط روایت بلکه حافظه است

وی در پایان گفت: استاد عزیز شما برای ما تنها معلم سینما نیستید بلکه انسانی هستید که در یک عمر اکتشافی در کار ساختن جهانی تأثیرگذار بوده اید. شما تجسم شریف بودن معلم بودن و انسان بودن هستید. به ما آموختید که مستند نه فقط دوربین بلکه وجدان است؛ نه فقط روایت بلکه حافظه است. ما قدردان این آموزگاری بی ادعا هستیم. از این رو در پنجمین دوره نشان عالی خورشید به پاس تلاش های خستگی ناپذیر استاد محمد تهامی نژاد این نشان با افتخار به ایشان تقدیم می شود.

سپس فرهاد ورهرام مستندساز پیشکسوت روی صحنه آمد و با بیان اینکه سنت فکری و پژوهشی استاد تهامی نژاد ادامه دهنده راه اندیشمندانی است که سال ها در خلوت خود چراغ دانش و فرهنگ را روشن نگاه داشتند اظهار کرد: چهره هایی چون قزوینی بهار دهخدا فروزانفر کسروی هدایت و در سینما بیضایی نادری و تقوایی. تهامی نژاد نیز از همان تبار است؛ تبار دود چراغ خورده ها.

وی ادامه داد: در طول سال ها دانشجویان فیلم سازان دانشگاهیان و پژوهشگران از دانش و آثار ایشان بهره مند شده اند. ترجمه ها مقالات آموزش های مداوم و ارتباط مستمر با نسل جوان از ویژگی های کم نظیر اوست. حضور پررنگش در محافل علمی از دانشگاه تهران تا سایت انسان شناسی و فرهنگ پیوندی استوار با جریان زنده فکر و فرهنگ ایران ساخته است.

تهامی نژاد مرجعی استوار و قابل اعتماد در مستندسازی 

ورهرام یادآور شد: در مراسمی در سال ۱۳۸۸ که به مناسبت روز پژوهش و تولد ایشان در خانه سینما برگزار شد همه حضور داشتند. امروز بسیاری از آن جمع از میان ما رفته اند یا به ناچار کوچ کرده اند. اما استاد تهامی نژاد مانده است با همان فروتنی صداقت و عشق به دانایی. از نگاه نسل جوان نیز او یک مرجع استوار و قابل اعتماد است. همان طور که مستندسازی درباره ایشان گفته بود: «همیشه تلاش کردم به او نزدیک شوم اما سکوتش را بر هم نزدم؛ او مرجعی است که می توان به او تکیه کرد.» خود استاد نیز در همان مراسم تولد گفت: «مستندسازی مرا نکشت؛ مستندسازی بعضی ها را کشته. من را نکشت؛ نیمه جانم کرد اما قربانی ام نکرد».

وی در پایان گفت: یکی از بزرگ ترین افتخارات و شانس های زندگی من آشنایی با استاد تهامی نژاد بوده است. انسانی که با زندگی اخلاق و علم خود درس های بی نظیری به من داده اند و من نیز کوشیده ام این میراث را با دیگران به اشتراک بگذارم. با آرزوی سلامتی و ماندگاری سایه ایشان بر سر فرهنگ ایران.

ابوالحسن تهامی نژاد دوبلور پیشکسوت و برادر محمد تهامی نژاد دیگر چهره حاضر در این مراسم بود که به دعوت ضابطیان در سخنانی گفت: بسیار بسیار سپاسگزارم. واقعاً غافلگیر شدم و نمی دانم چه بگویم. گویی در توفان واژه ها افتاده ام و نمی دانم کدام شان را انتخاب کنم. راستش آنچه باید گفته می شد پیش از من گفته اید؛ دقیق و سزاوار. چرا که محمد تهامی نژاد مردی بزرگ منش و استثنایی است. او شریک کودکی های من بوده شریک سال های نوجوانی و جوانی ام و تا به امروز همواره مایه افتخار من بوده است.

وی افزود: امروز در کنار او و در چنین مجلس باشکوهی آن طور که حافظ می گوید “کلاه دهقان به آفتاب رسید”. من هم از خوشحالی کلاه از سر برداشتم آن قدر که انگار تا خود آفتاب بالا رفت. در این لحظه از اهدای «نشان عالی خورشید» من نیز در کنار محمد تهامی نژاد سهیمم؛ این افتخاری ست برای سینمای ایران سینمایی راستین نه سینمای دروغین. ان شاءالله این مسیر پربرکت همچنان بارور باشد و به ثمر برسد.

ادامه این مراسم با دو بخش ویژه برای استاد تهامی نژاد همراه بود. یکی پخش پیام ویدیویی ناصر فکوهی انسان شناس از دوستان قدیمی ایشان که خارج از کشور زندگی می کند و تماشای این ویدیو تهامی نژاد را به گریه انداخت.

فکوهی در پیام ویدیویی خود گفت: دوستی من با آقای تهامی نژاد به نزدیک بیست سال پیش بازمی گردد؛ از زمانی که با دوستانم مؤسسه انسان شناسی و فرهنگ را راه اندازی کردیم. از همان زمان ایشان علی رغم مشغله های فراوان دعوت های ما را برای شرکت در جلسات مختلف کلاس ها تألیف کتاب ها و دیگر فعالیت ها پذیرفتند. با وجود گرفتاری های زیاد هر بار با گشاده رویی همکاری کردند. در طول این دو دهه آنچه از ایشان دیدم پیش از هر چیز اخلاق بسیار والایشان بود که واقعاً مثال زدنی است.

فروتنی و متانت تهامی نژاد کم نظیر است

وی افزود: به نظر من چه نسل جوان تر و چه باتجربه ترهای حوزه فرهنگ باید ایشان را الگویی برای خود قرار دهند. خصوصاً فروتنی ایشان که گاهی آدم واقعاً نمی داند در برابرش چگونه باید رفتار کند. این همه فروتنی و متانت کم نظیر است. ایشان هیچ گاه تجربه های ارزشمندشان را برای خود نگه نداشتند؛ آن ها را در اختیار دیگران گذاشتند جوانان را پذیرفتند همیشه شاگرد داشتند همیشه اطرافشان پر بود و هرگز از هیچ کمکی دریغ نکردند. این ها واقعاً کم نظیر است. این وجه شخصیتی ایشان به نظر من حتی از وجه علمی شان مهم تر است.

فکوهی در پایان گفت: از نظر علمی نیز ایشان سهم بزرگی در گسترش سینمای مستند ایران دارند؛ چه به عنوان فیلم ساز با آثار درخشانی که خلق کردند به ویژه درباره مسائل بحرانی کشور مثل مسکن بحران آب و… چه درباره مناطق مختلفی از ایران به ویژه بلوچستان و چه درباره شخصیت های تاریخی ایران و همچنین تاریخ مستندسازی در ایران. آثارشان در این زمینه ها چه تألیفی و چه تحلیلی واقعاً درخشان اند.

همچنین در بخش دیگری از این مراسم بخش هایی از مستند «زکریای رازی» ساخته تهامی نژاد در سال ۱۳۷۱ که نوار آن گم شده بود پخش شد. نوار قدیمی این فیلم توسط برگزارکنندگان مراسم و با همراهی تهیه کننده فیلم آقای پدرام اکبری پیدا و تبدیل به نسخه دیجیتال شده بود و پخش آن شگفت زدگی و اشک های استاد را در پی داشت.

تهامی نژاد اصیل است

رامین حیدری فاروقی مستندساز که خود صاحب نشان عالی خورشید است در ادامه این مراسم خطاب به تهامی نژاد گفت: از شما سپاسگزارم که زندگی پربارتان آدم ها را دست پر پشت تریبون می آورد وگرنه کار ساده ای نیست که پس از این همه سخن آن هم درباره کیفیت های زندگی انسانی نمونه کسی بتواند واژه ای تازه به زبان بیاورد.

وی افزود: بیایید با هم بررسی کنیم که انسان هایی که می توانند واژه های کیفی و عبارات ارزشمند را باورپذیر کنند چه جایگاه بلندی در فرهنگ دارند. فرض کنید بخواهید واژه «اصیل» را درباره کسی به کار ببرید. معمولاً تردید می کنید. اما وقتی درباره آقای تهامی نژاد سخن می گویید با اطمینان می گویید: اصیل. اصیل در معناهای گوناگون: در پدیداری در خرد در آگاهی در ایستادگی. در زایش در برابر فرسایش.

این مستندساز اذعان کرد: آدمی می کوشد تا صاحب اختیار شود. اما چند نفر از ما واقعاً صاحب اختیاریم؟ من با تماشای زندگی آقای تهامی نژاد باور می کنم که ما گاهی صاحب اختیاریم. گاهی در برابر جبر فرساینده زایشگر می شویم. پردازشگر می شویم. در میانه ناباوری هایی که ریشه در طبیعت پرورش یافته در ترس و هراس دارند آدمی دل می سپارد به باور و این باورپذیری کیفیات را ممکن می سازد.

حیدری فاروقی ادامه داد: تمام زندگی جهان مستند تمام تلاش انسان از روز نخست تخیلش -زمانی که در تاریکی غار دست بر دیوار نهاد- ایستادن در برابر فرسایش بوده است. در جهانی که بازار ما را فرسوده می کند آن ها که تنهایی را انتخاب می کنند ولی تنها نمی مانند گرانمایه اند. آن ها تنهایی را به خلوت تبدیل می کنند و آن خلوت را به عرصه عمومی می آورند به گونه ای که باورپذیر شود. آن ها دست نوازش اند بر فرهنگ این سرزمین.

سهراب مشهودی معمار و شهرساز دیگر سخنران این مراسم بود و با ذکر خاطراتی از دوران دانشجویی و رفاقت با تهامی نژاد گفت: برای من باعث افتخار بزرگی است که در چنین مراسمی صحبت می کنم و دوستی ایشان را در زندگی ام دارم.

نمی دانستم به امروز می رسم یا نه

در ادامه تهامی نژاد خود روی صحنه آمد و در سخنانی گفت: احساس می کنم شباهتی بین سینما و زمان هست هر دو مثل یک طومار باز می شوند اما برای من از دیشب این طومار انگار منجمد شده بود. هیچ حرکتی نمی کرد. انگار در یک زمان متوقف شده بودم. نمی دانستم امروز چه می شود. آیا به امروز می رسم؟ نمی دانستم. ولی به هر صورت این زمان متوقف است مثل همان زمان سینما که در طومار خودش چرخید و چرخید و چرخید تا به بالا رسید.

این مستندساز و پژوهشگر پیشکسوت با نام بردن اسامی برخی حاضران که از شهرهای دیگر به مراسم آمده اند بیان کرد: از اعضای هیئت مؤسس نشان عالی خورشید سپاسگزارم از انجمن تهیه کنندگان سینمای مستند نیز قدردانی می کنم. از جناب آقای محمد صوفی دبیر پنجمین دوره برای برنامه ریزی دقیق و سنجیده ایشان بسیار قدردانم. این مراسم درست در شصتمین سال ورود من به مدرسه عالی روزنامه نگاری و پنجاه وهشتمین سال پس از نخستین پژوهش من درباره سینمای ایران برگزار می شود.

وی افزود: در این مدت من شاهد رشد کیفی سینمای مستند ایران بوده ام؛ به ویژه قرار گرفتن دوربین در دستان مستندسازان در سراسر کشور.

تهامی نژاد ادامه داد: زمانی که مستندسازی را شروع کردم اگر می خواستیم مثلاً در بندرعباس فیلم بسازیم باید از تهران دوربین می بردیم. اما امروز در دورافتاده ترین روستاهای کشور خودِ جوانان همان منطقه از مراسمی مانند «پیر شالیار» فیلم برداری می کنند. در آن زمان آقای فرهاد ورهرام در آن منطقه فیلم ساختند و شاید تنها دوربین در اختیارشان بود اما امروز در منطقه اورامانات وقتی مراسمی برگزار می شود شاید صد تا دویست دوربین در صحنه حضور داشته باشد.

تهامی نژاد افزود: ظهور شخصیت های کاریزماتیک بسیار گنجاندن واحد مستندسازی در دروس دانشگاهی و ترجمه ها و نوشته های بسیار در زمینه های نظری همه و همه سبب شدند که سینمای مستند ایران ارزشی فوق العاده پیدا کند. رخدادهای مهمی در مسیر تاریخ سینمای ایران اتفاق افتاد که تأثیر زیادی بر سینمای ما گذاشت؛ مانند اکران عمومی فیلم های مستند در اواخر دهه شصت و پنجاه که موجب فرو ریختن تصور محدودیت اکران مستند شد.

این مستندساز پیشکسوت با اشاره به تأسیس خانه سینما در سال ۱۳۷۲ و معنا یافتن تشکل های صنفی و جایگاهشان یادآور شد: کتاب های «تاریخ سینما» از جمال امید و «فرهنگ فیلم های مستند» از مسعود مهرابی تصویری روشن از گستره جهان مستندسازان ایران به نمایش گذاشتند. آشنایی با شیوه های نوین بازنمایی واقعیت مرز بین سینمای مستند و داستانی را کمرنگ ساخت. فرهاد ورهرام با مونوگرافی ها و پژوهش های مشارکتی اش داده ها و معارف مربوط به فرهنگ ایل ها و سبک زندگی آن ها را ثبت و منتقل کرد.

وی تاکید کرد: زمانی که مؤسسه رسانه های تصویری کنگره ای برگزار کرد و هوشنگ گلمکانی آن را توصیف کرد یک تحول اقتصادی تازه در این عرصه رقم خورد. سینمای مستند نیاز به متولی داشت اما تلویزیون علی رغم پرورش بسیاری از مستندسازان مستقل ایران متولی ای بود که نقش خود را در قبال بخش خصوصی به طور کامل نمی پذیرفت. مستندسازان حتی از طریق مرحوم سیف الله داد رئیس وقت خانه سینما خواستار یادآوری و تعریف روشن مسئولیت متولی گری بودند.

تهامی نژاد اضافه کرد: مرکز گسترش سینمای مستند در آن زمان نام حرفه ای نداشت؛ اما به تدریج نقش مؤثرتری بر عهده گرفت. به ویژه با ورود اقتصاددانان و نسل جدید تهیه کنندگان در کنار تولید مستندهای هنری جریان تولیدات انبوه کیفی و مشارکتی نیز راه افتاد. تهیه کنندگان هدف تولید را رسیدن به مخاطب رسانه و دیده شدن قرار دادند. مهم ترین پرسش این بود که: کجا باید دیده شود؟ در کدام رسانه باید این فیلم پخش شود؟ در بخش خصوصی دیگر «تولید برای تولید» و «تولید برای آرشیو» معنا نداشت هر فیلم باید از ابتدا مخاطب و جایگاه دیده شدن را مشخص می کرد.

طرح تأسیس فرهنگستان سینما را به دولت ارائه دادیم

وی تاکید کرد: جشن خانه سینما در دوره ای یکی از اهدافش را ایجاد رقابت در تجربه ی زبان سینمایی قرار داد. زبان سینما و معرفی دستاوردهای نو محور اصلی این رویکرد بود. در دوره آقای مسعود جعفری جوزانی جشن خانه سینما به صورت آکادمی و با داوری پنجاه نفره برگزار شد و یک شورای پنج نفره که من هم عضو آن بودم طرح تأسیس فرهنگستان سینما را به دولت ارائه داد. اگرچه این طرح به نتیجه ی فوری نرسید اما فعالیت های خانه سینما متوقف نشد.

این هنرمند ۸۲ ساله با اشاره به اینکه نشان عالی خورشید برایش تنها یادآور یک تاریخ شخصی نیست گفت: گویی اسباب و وقایع با نور این نشان چون خورشید روشن می شوند. در عمق این نشان یادهایی نهفته است از روزهای تحقیق در کتابخانه ی مجلس در دوران جوانی ام و همچنین در کتابخانه ی ملی ایران.

تهامی نژاد که همسرش نیز او را روی صحنه همراهی می کرد یادآور شد: این نشان به خانه ما به خورشیدهای خانه ما افزوده خواهد شد. همسرم فریده که از روزگار جوانی همراه و هم سفر این مسیر پرفراز و نشیب بوده است. امروز فرزندانم شادی و آرش و عروسم بهار. واقعاً زندگی اینقدر کوتاه بود که دیگر فرصتی برای «در آن ماندن» نمانده بود.

احمد ضابطی جهرمی سعید رشتیان ارد عطارپور علی دهکردی حامد شکیبانیا علیرضا حسینی فاطمه محمدی محمد صوفی مصطفی رزاق کریمی مجید خالقی سروش مهرداد زاهدیان عصمت شاکری پدرام اکبری فخرالدین سیدی محسن استادعلی کتایون جهانگیری آرش اسحاقی هادی معصوم دوست معصومه فردشاهین شهرام درخشان شیرین جاهد پریسا عشقی سعید عقیقی یونس قاسمی زهرا قائدی (مدیر اجرایی مراسم) دیگر چهره های حاضر در این مراسم بودند که با مشارکت موزه سینما برگزار شده بود.

در پنج دوره برگزاری این مراسم محمد صوفی دبیر نشان عالی خورشید بوده است.

پایان خبر سیپکس