انسداد گفت وگو، بن بست توییتر فارسی

حباب اطلاعاتی به معنای موقعیتی است که که در آن کاربران در فضای محدود و بسته اطلاعاتی محصور و عمدتا با نظراتی مواجه می شوند که با باورهای پیشین آنها همخوانی دارد. قطبی سازی نیز فرایندی است که طی آن فاصله میان دیدگاه های مختلف افزایش می یابد و امکان گفت وگو و تعامل میان گروه های متفاوت کاربری کاهش پیدا می کند. در فضای توییتر فارسی این دو پدیده با یکدیگر هم افزایی دارند. از یک سو معماری فنی پلتفرم به تقویت حباب های اطلاعاتی کمک می کند. از سوی دیگر فضای سیاسی-اجتماعی پرتنش و وجود کمپین های هدفمند پروپاگاندا در آن به تشدید قطبی سازی می انجامد.

در این میان نسبت به پلتفرم های عمومی تر مانند اینستاگرام و تلگرام در توییتر کاربران به طور میانگین از قدرت تاثیرگذاری بیشتری بر افکار عمومی برخودار هستند. وقتی چنین افرادی در حباب های اطلاعاتی محصور می شوند تأثیر این محدودیت اطلاعاتی از سطح فردی و پلتفرم توییتر فراتر می رود و ساختار حوزه عمومی را هم تحت تاثیر قرار می دهد. به بیان دقیق تر حوزه عمومی که به تعبیر هابرماس باید فضایی برای گفت وگوی عقلانی و تبادل آزادانه آرا باشد به مجموعه ای از جزیره های جدای از هم تقلیل می یابد که امکان شکل گیری گفت وگو میان آنها به حداقل می رسد. در چنین شرایطی کارکرد اصلی حوزه عمومی – یعنی امکان شکل گیری گفت وگوی عقلانی و مشارکت برابر شهروندان در بحث درباره مسائل جمعی – مختل می شود.  به جای آن با وضعیتی مواجه می شویم که در آن هر گروه در قلمروی خود به تولید و بازتولید گفتمان می پردازد بی آنکه این گفتمان ها فرصت محک خوردن در تعامل با دیدگاه های متفاوت را داشته باشند. این یعنی وقتی افراد موثر و نخبگان جامعه که به طور سنتی نقش مهمی در شکل دهی به حوزه عمومی دارند و خیلی از آنها جزء کاربران توییتر هستند در حباب اطلاعاتی محصور شوند عملاً امکان شکل گیری گفت وگوی فراگیر درباره مسائل جمعی از بین می رود.

معماری فنی توییتر از طریق برخی سازوکارهای مشخص این شرایط را تشدید می کند؛ نخست الگوریتم شخصی سازی تایم لاین است که با تحلیل رفتار هر یک از کاربران – شامل لایک ها ریتوییت ها و تعاملات – محتوای منطبق با نظرات او را بیشتر در معرض دید او می گذارد. این الگوریتم با اولویت بندی محتوایی که احتمال تعامل کاربر با آن بیشتر است عملاً دایره اطلاعات دریافتی را محدودتر می کند. همین الگوریتم درباره افراد هم وجود دارد. وقتی یک کاربر چند نفر با گرایش فکری مشخص را دنبال می کند توییتر با نمایش توییت های افراد مشابه دیگر عملا چرخه را تقویت می کند. وجود امکان بلاک و میوت دیگران برای هر کاربر سازوکار فنی دیگر به نفع تشدید حباب اطلاعاتی است؛ این سازو کار اگرچه برای محافظت از کاربران طراحی شده اما عملاً می تواند به ابزاری برای حذف صداهای مخالف تبدیل شود.

در اثر این ویژگی های فنی در توییتر شبکه های مجزایی از روزنامه نگاران تحلیلگران و کاربران عادی با گرایش خاص شکل می گیرد که هر کدام از شبکه ها منابع خبری هشتگ ها و چارچوب های تحلیلی مشترکی دارند و رویدادهای یکسان را به شکل های متفاوتی روایت می کنند. نکته مهم اینجاست که این خوشه های کاربری با وجود حضور در یک پلتفرم عملاً در جهان های موازی زندگی می کنند.

تأثیر این وضعیت بر رسانه های رسمی کشور نیز قابل توجه است. روزنامه نگاران و خبرنگاران رسانه های رسمی خود بخشی از این حباب ها هستند و ناخواسته دیدگاه های شکل گرفته در محیط پیرامون خود در پلتفرم توییتر را به رسانه های رسمی منتقل می کنند. این فرایند به چند شکل صورت می گیرد؛ انتخاب سوژه های خبری که اغلب متأثر از ترندهای توییتر است زاویه نگاه به رویدادها که تحت تأثیر گفتمان غالب در حباب اطلاعاتی خبرنگار قرار دارد و انتخاب منابع خبری و مصاحبه شوندگان که خیلی از اوقات از شبکه ارتباطی خبرنگار در توییتر انتخاب می شوند. نقش ترندها و هشتگ های توییتری در شکل دهی به اولویت های خبری رسانه ها به حدی است که گاه می توان رد پای یک هشتگ پرتکرار را در تیتر اول روزنامه های روز بعد مشاهده کرد. در عین حال بسیاری از خبرگزاری ها بخش ثابتی از محتوای خود را به «واکنش های توییتری» اختصاص داده اند که واکنش ها خیلی از اوقات به دلیل انتخاب گزینشی در جهت تقویت یک روایت خاص  عمل می کند. به این ترتیب نه تنها موضوعات داغ توییتر به دستور کار رسانه های رسمی تبدیل می شود بلکه چارچوب روایی غالب در هر حباب اطلاعاتی نیز از طریق رسانه های متصل به آن حباب بازتولید می شود.

نتیجه این وضعیت شکل گیری اصطلاحا «واقعیت های موازی» در فضای عمومی کشورمان است؛ جایی که  کلونی های مختلف نه تنها روایت های متفاوتی از رویدادها دارند بلکه منابع خبری واژگان و چارچوب های تحلیلی آنها نیز کاملاً متفاوت است. این تفاوت تا جایی پیش می رود که حتی واژگان در گفت وگوهای سیاسی-اجتماعی در هر حباب معنای متفاوتی می یابد؛ یعنی مفاهیم مشخصی مانند آزادی عدالت پیشرفت یا توسعه در هر شبکه ارتباطی بار معنایی خاص خود را پیدا می کند. این نظام های معنایی متفاوت به تدریج به نوعی زبان اختصاصی در هر حباب تبدیل می شود که فهم آن برای افراد خارج از آن حباب دشوار است. این چندگانگی معنایی علاوه بر اینکه گفت وگوی میان گروهی را دشوار می کند امکان فهم متقابل و دستیابی به تعریف مشترک از مسائل جمعی را نیز از بین می برد.

چنین وضعیتی به ویژه در مواجهه با چالش های ملی و مسائل مهم اجتماعی مانعی جدی برای دستیابی به راه حل های مشترک ایجاد می کند. وقتی گروه های مختلف اجتماعی حتی در مورد صورت بندی مسئله توافق نداشته باشند طبیعتاً نمی توان انتظار داشت که درباره راه حل ها به اجماع برسند. به این ترتیب توییتر فارسی به جای آنکه در امتداد حوزه عمومی هابرماسی فضایی برای تسهیل گفت وگوهای دموکراتیک و برابر باشد به محلی برای تقویت شکاف های موجود در جامعه تبدیل شده است. در فضای به شدت قطبی شده و پر از حباب های متعدد اطلاعاتی در توییتر افراد هر یک از کلونی های به وجود آمده روایت خود را مطلق می پندارد و دیگر روایت ها را نادیده می گیرد یا بی اعتبار می داند. انسداد مجاری گفت وگوی بین گروهی نه تنها به تضعیف همبستگی اجتماعی می انجامد بلکه امکان نقد و اصلاح دیدگاه ها از طریق مواجهه با استدلال های مخالف را نیز از بین می برد. در چنین شرایطی جدی ترین و پیچیده ترین مسائل اجتماعی گاهی به موضوعاتی برای مجادله های سخیف توییتری تقلیل می یابند و فرصت بررسی عمیق و چندجانبه آنها از دست می رود. به نظر می رسد این پلتفرم که می توانست به واسطه بافت نخبگانی خود محلی برای گفت وگوی عقلانی و شکل گیری راه حل های خلاقانه باشد عملاً به بخشی از مشکل تبدیل شده است.

این وضعیت در مواجهه با رویدادهای مهم ملی به شکل حادتری بروز می کند. جایی که هر رویداد به سرعت در حباب های مختلف تفسیر و بازتفسیر می شود و هر گروه با تکیه بر نظام معنایی خود روایتی کاملاً متفاوت از آن ارائه می دهد. این تفسیرهای متضاد به نوبه خود به تشدید قطبی سازی می انجامد و شکاف میان گروه های مختلف را عمیق تر می کند. به این ترتیب هر رویداد مهم ملی به جای آنکه فرصتی برای گفت وگوی ملی و همگرایی باشد به محملی برای واگرایی بیشتر تبدیل می شود و چرخه معیوب قطبی سازی را تقویت می کند.