«برفی کردن» در ایران و تاجیکستان

به گزار سیپکس این آداب و رسوم همراه با ادبیات و موسیقی میراث فرهنگی ارزشمندی هستند که نه تنها لحظه های زیبایی را در زندگی مردم می سازد بلکه پیوندهای عمیق فرهنگی و اجتماعی را تقویت می کند. هدف از سنت دیرینه «برفی کردن» تقویت روابط اجتماعی و جشن گرفتن طبیعت زمستانی است که با غذاهای محلی مانند آش و شیرینی های مختلف همراه می شود. خرده آیین «برفی کردن» در هر منطقه ای متفاوت است و با بازی ها و مراسم های متفاوت اجرا می شود.  

در ادامه چند نمونه از اجراهای «برفی کردن» در نقاط مختلف ایران اشاره می شود:

«در منطقه جاسب از شهرستانِ محلات هم زمان با نخستین بارش برف زنان آبادی در فکر «برفی کردن» دوستان و خویشان می افتند. مقداری برف را در دستمالی می بندند به گونه ای که مشخص نباشد و به پسر نوجوانی می دهند که آن را به خانه یکی از دوستان یا خویشاوندان ببرد. به پسرک که حتماً باید چست و چابک باشد سفارش های لازم را می کنند که به تله نیفتد.

وقتی پسرک به خانه مورد نظر می رود و دستمال را تحویل صاحب خانه می دهد باید فرار کند و بگوید: «برفی شدید». اهل خانه او را دنبال می کنند اگر او را گرفتند با مهربانی به درون خانه می برند و با سُرمه یا دوده پشت دیگ صورتش را سیاه می کنند و مقداری نخود و کشمش در جیب او می ریزند و می گویند: «به مادرت بگو زحمت کشیدی انشاء الله مبارک است». پسرک به خانه برمی گردد و به مادرش می گوید: «دُومم سیاه کرن» یعنی صورتم را سیاه کردند. آن وقت اهل خانه تدارک آش رشته را می بینند و ضمن معذرت خواهی از برنده بازی او را به همراه اعضای خانواده برای ناهار یا شام دعوت می کنند؛ اما اگر پسرک که برف را برده موفق به فرار شود برنده بازی محسوب می شود. از این رو خانواده ای که برف را گرفته اند آش تهیه می کنند و با خوش رویی به خانه پسرک رفته همه اعضای خانه را برای خوردن آش دعوت می کنند.»

«در بیجار برفی کردن این گونه است که فردی مقداری برف در کیسه ای می گذارد و یا در جیب خود پنهان می کند و به خانه فرد مورد نظرش می رود. مدتی می نشیند و در فرصتی مناسب کیسه برف را روی آتش کرسی خالی می کند و از خانه خارج می شود. پس از خروج از حیاط خانه می گوید: «شما را برفی کردم» و با سرعت دور می شود. اگر صاحب خانه نتوانست او را بگیرد باید وی و خانواده اش را برای شام دعوت کند اما اگر او را گرفت صورتش را سیاه می کند و خانواده آورنده برف مهمانی می دهد. اگر صاحب خانه در لحظه ای که آورنده برف کیسه برف را خالی می کند متوجه کارش شود و بتواند او را بگیرد نه فقط صورتش را با ذغال سیاه می کند بلکه او را وارونه سوار الاغ می کند و به همراه ساز و دهل در آبادی می گرداند. گروهی هم به دنبال آنها راه می افتند و با این وضعیت او را به در خانه اش می رسانند. در آنجا شخص بازنده همه افراد حاضر را برای شام دعوت می کند.»

«در گناباد مقداری «کف» را در ظرفی می گذارند و در زیر ظرف کاغذی می چسبانند و به دست پسرک چابکی می دهند تا آن را برای یکی از دوستان یا خویشاوندان ببرد. کف نوعی ماده خوراکی است که آن را از «اُشنان» و «چوبک» که ریشه گونه ای گیاه بیابانی است تهیه می کنند. چون کف مزه ای تند دارد برای شیرین کردن آن مقداری «دوشاب» (شیره انگور) یا شیره هندوانه به آن اضافه می کنند. صاحب خانه ظرف کف را می گیرد. پسرک در همان لحظه فریاد می زند: «برفی ما از شما» و صاحب خانه را متوجه کاغذ زیر ظرف می کند که رویش این شعر را نوشته اند: «قاصدی آمد زما سوی شما / ظرف کف آورد از بهر شما برفی ما از شما / مهمانی شما از ما». به این ترتیب صاحب خانه که «برفی شده» است باید تدارک مهمانی را ببیند.»

«در تربت حیدریه به ویژه در منطقه جلگه رخ چنین رسم است که در سال های خشک و کم باران کشاورزان پس از نزول اولین برف زمستانی مقداری برف در یک قوطی کبریت یا جعبه ای می ریزند و توسط یکی از اهالی برای یکی از کشاورزان و مالکان محل می فرستند. گاه ممکن است شعری مانند «برف می آید چو پنبه باد صرصره ده مو / قاصدی اومد زسوی شو مو گر گریفتی روی او را می کنی همچون ذغال / ورنه امشو اهل ده باشیم مهمون شومو». اگر گیرنده برف موفق به دستگیری قاصد نشود و روی او را سیاه نکند باید به شکرانه اولین برف برای دیگر کشاورزان شامی تهیه کند و به آن ها مهمانی بدهد.

در برخی دیگر از روستاهای این منطقه مردم به جای کف ظرفی آش یا پلو به خانه مورد نظر خود می فرستند و زیر آن مقداری برف بسته بندی شده به همراه کاغذی که این بیت ها روی آن نوشته شده است می گذارند: برف و باران است و توفان در هوا / قاصدی آمد که برفی از شما گر گرفتی روی او را کن سیاه / ور بماند روی او مانند ماه شرط باشد جمله را مهمان کنی / جوجه را زیر پلو پنهان کنی.

در آبادی های دیگر آن مانند مَحْوِلات و فیض آباد مقداری برف را در پاکتی می گذاشتند و آن پاکت را در بقچه ای می پیچاندند و به خانه دوست یا خویشاوندی می فرستادند. شخصی که بقچه را می برد معمولاً از میان زن ها یا خدمتکارها انتخاب می شد تا بتواند به اندرونی برود و بقچه را تحویل کدبانو بدهد. در آباده کسی که بسته برف را می برد همین که بسته را می داد می گفت: «برف ما خانه شما کاچی شما خانه ما». بازنده باید کاچی می پخت و مهمانی می داد. در آباده کاچی با آرد و روغن و شیر و زردچوبه درست می شود. اگر کسی که برف را برده بود دستگیر می شد سه پایه آهنی اجاق را به گردنش می آویختند و آن قدر او را نگه می داشتند تا خانواده اش می آمدند و به باخت خود اعتراف می کردند. آن زمان سه پایه را از گردن آن فرد برمی داشتند. در «دشت بیضاء» از آبادی های شهرستان آباده اگر قاصد را دستگیر می کردند رویش را سیاه می کردند و الکی روی صورتش می گرفتند و در آبادی می گرداندند.

همچنین در صنعا از توابع آباده اگر آورنده برف دستگیر می شد مقداری آب بر سر و رویش می ریختند و سه پایه به گردنش می آویختند تا خانواده اش بیاید و با پرداخت جریمه او را آزاد کند. جریمه نیز مقداری خوردنی مانند کشمش برگه زردآلو سنجد و بادام بود.» 

«در اقلید فارس به بهانه فرستادن «لقمه محبت» یا «کاسه همسایه گری» برفوکی یعنی تحفه و هدیه همسایه سعی می کردند فرد مورد نظرشان را «برفوکی» کنند. فردی که بسته برف را می داد فریاد می کشید: «برفوک ما خونه شما امشو میشِم مهمون شما» و بلافاصله فرار می کرد. اگر او را می گرفتند سه پایه اجاق را به گردنش می آویختند و جارویی هم به پشتش آویزان می کردند به گونه ای که حالت دُم پیدا می کرد و با همان وضعیت او را از خانه بیرون می کردند. نکته جالب در اقلید این بود که هنگامی که فرد آورنده برف را دنبال می کردند اگر او خود را به حوض آبی می رساند و دستش را در آب می زد از مجازات معاف می شد.»

«در برخی از روستاهای شهرستان خمین پس از بارش نخستین برف افرادی که برای برف روبی به پشت بام خانه های خود می روند از طریق دریچه بخاری یا دریچه آشپزخانه مقداری برف به درون خانه همسایه می ریزند و به این طریق آن ها را برفی می کنند. پس از این کار با صدای بلند همسایه را صدا می زنند و می گویند: «برفی ما از شما». همسایه که متوجه برف ریخته شده در خانه می شود آماده برپایی مهمانی می شود.»

«در برخی از شهرهای مازندران و گرگان نیز در سال های دورتر رسم «برفی کردن» رایج بود با این تفاوت که آن ها چنین رسمی را محدود به نخستین برف نمی کردند و هرگاه برف می بارید آن را به جا می آوردند. آن ها روی کاغذی چند بیت شعر می نوشتند که به آن «برف نامه» می گفتند. سپس ظرفی غذا یا مقداری پارچه را به همراه آن «برف نامه» در بقچه ای می پیچیدند و به پسرشان می دادند تا ببرد و به دست خانم خانه مورد نظرشان بدهد. پسرک معمولاً می گفت: مادرم این غذا را پخته مقداری هم برای شما فرستاده است. یا اگر در بقچه پارچه گذاشته بودند چنین می گفت: «مادرم گفت از این پارچه می خواهم بخرم شما هم نگاه کنید ببینید جنس آن خوب است یا نه». اگر بقچه را باز می کردند بازی را باخته بودند ولی اگر پسرک را می گرفتند با دوده دیگ رویش را سیاه می کردند. آن قدر این کار را ادامه می دادند تا پسرک فریاد می کشید: «مهمانی به گردن من». او باید چندین بار این جمله را تکرار می کرد تا رهایش کنند. پس از آن با همان روی سیاه به خانه برمی گشت و به مادرش می گفت تا تدارک مهمانی را ببیند. در «برف نامه» این بیتها را می نوشتند: برف می بارد چو جیحون از هوا / قاصد ما آمده سوی شما قاصد ما را اگر کردی سیا / شیرینی دارد تعلق بر شما گر نکردی روی قاصد را سیا / شیرینی حاضر نما از بهر ما. ایـن رسم همچنین بـه «فرستادن برف نامه» معروف بـود.

مراسم برفی در تاجیکستان نیز از سنت های قدیمی این کشور است. این آیین شامل نوشتن و ارسال «نامه های برفی» بازی های شوخ طبعانه و جشن هایی با غذاهای محلی موسیقی و پایکوبی است. این رسم که ریشه در باورهای اساطیری دارد به مرور از حالت نمادین به شکلی سرگرم کننده و اجتماعی تغییر یافته است. شعرهایی مانند «برف می بارد به فرمان خدا برف نو از ما و برفی از شما» نیز در این مراسم خوانده می شود.

در تاجیکستان و همچنین شهرهای تاجیک نشینِ ازبکستان مانند سمرقند بخارا و اندیجان برای «برفی کردن» برف نمی فرستند بلکه نامه ای می نویسند و به دست فرد چالاکی می دهند تا آن را به خانه شخص معینی ببرد. به این نامه «برفی» می گویند. ذکر نام فرستنده «برفی» و گیرنده آن الزامی است. حامل نامه به خانه فرد مورد نظر رفته و به بهانه ای وارد خانه می شود. پس از احوالپرسی و در وقت «چای خوری» فرصت را غنیمت یافته با احتیاط نامه را زیر کورپَچه (تشکچه) یا «دسترخوان/ دستارخوان» (سفره) می گذارد پس از خداحافظی هنگامی که کمی از خانه دور می شود اطلاع می دهد که «برفی» آورده و در فلان جا گذاشته است. پس از آن به سمت خانه خود می گریزد. اگر تا پیش از رسیدن به خانه دستگیرش کنند خانواده او باید مهمانی بدهند در غیر این صورت برنده بازی محسوب می شود و حریف مهمانی می دهد.

گاهی اوقات نامه «برفی» را از روستایی به روستای دیگر می فرستند. در چنین موردی فرد حامل «برفی» با اسب به روستای مورد نظر می رود. پس از گذاشتن نامه و اعلام آوردن «برفی» با اسب به سمت روستای خود می گریزد. اهل روستا نیز او را با اسب تعقیب می کنند. در این صورت اهالی هر دو روستا به کمک «نمایندگان» خود می آیند. مثلاً اگر فاصله روستاها زیاد باشد ساکنان روستایی که «برفی» فرستاده اند در بین راه «پایگه» برگزار می کنند یعنی اسب های دونده و چالاک را زین و لجام زده به طور آماده باش نگاه می دارند که اگر لازم باشد اسب تازه نفسی در اختیار نماینده خود قرار دهند. اگر تعقیب کنندگان بتوانند حریف را پیش از رسیدن به روستای او دستگیر کنند برنده بازی محسوب می شوند و در غیر این صورت بازنده اند.

در برخی از این مناطق نیز اگر شخص آورنده «برفی» را دستگیر کنند رویش را با دوده دیگ سیاه و برعکس سوار خر می کنند و او را در آبادی می گردانند و می گویند: «این سزای کسی است که برفی می آورد و دستگیر می شود». در هر حال بازنده باید ضیافتی ترتیب بدهد و از طرف مقابل پذیرایی کند. این ضیافت به همراه «ترانه سرایی و شعرخوانی و رقص و بازی صورت می گیرد». فرستنده «برفی» انواع خوراک ها میوه ها و آجیل ها همچنین تعداد افراد خود را برای ضیافت معین می کند.

شعری از تمهید سمرقندی تصویرگر مراسمی گرم و صمیمی است که در آن زنان با پذیرایی های خوشمزه و موسیقی سنتی فضایی دل انگیز خلق می کنند. در این شعر آمده است: 

«ریزه ریزه برف می بارد سفید

یک ضیافت از شما داریم امید

خانه ها را گرم ساخته از آلو

دلمه ها و منتو و آش پلو

نان تفتان و مویز سایگی

گوشت کِکلیک پاره کرده خاصه گی

کلچه های کنجیدین و شیرمال 

نان و آلو و دلافروز و انار

حافظ خوشخوان و تنبور و دوتار

نای و غیژک دوستان بیغبار»

*منابع: مرکز دایرةالمعارف اسلامی دانشنامه ملل و مجله بخارا 

پایان خبر سیپکس