خلاصه کتاب تاریخ و آگاهی طبقاتی ( نویسنده گئورگ لوکاچ )

کتاب «تاریخ و آگاهی طبقاتی» گئورگ لوکاچ، یک اثر فلسفی مهم است که مفاهیم پیچیده ای مثل شیءوارگی و آگاهی طبقاتی را به شکلی عمیق و تازه تحلیل می کند و نقش پررنگی در شکل گیری مارکسیسم غربی داشت. این کتاب به ما کمک می کند جامعه سرمایه داری را از زاویه ای جدید ببینیم.

شاید اسم گئورگ لوکاچ برای خیلی ها آشنا نباشد، اما این فیلسوف، منتقد ادبی و نظریه پرداز مارکسیست مجارستانی، یکی از مهم ترین متفکران قرن بیستم به حساب می آید. کتاب «تاریخ و آگاهی طبقاتی» که در سال 1923 منتشر شد، نه تنها یکی از تأثیرگذارترین آثار در فلسفه مارکسیستی است، بلکه بنیان گذار جریانی فکری به نام مارکسیسم غربی شد که هنوز هم بعد از گذشت سال ها، حرف های تازه ای برای گفتن دارد. این کتاب پیچیده و عمیق است، اما ارزش دارد که با مفاهیمش آشنا شویم. هدف ما در این مقاله این است که به زبانی ساده و خودمانی، این شاهکار فکری لوکاچ را برای شما باز کنیم تا حتی اگر فرصت مطالعه کامل کتاب را ندارید، با ایده های اصلی، زمینه تاریخی و تأثیرات ماندگارش آشنا شوید. پس بزن بریم تا در این سفر فکری با هم همراه شویم و ببینیم لوکاچ چه گره هایی را از اندیشه مارکسیستی باز کرده است!

سفری به جهان تاریخ و آگاهی طبقاتی: چرا این کتاب هنوز حرف برای گفتن دارد؟

بیایید اول یک نگاهی به فضای فکری و تاریخی ای بیندازیم که لوکاچ در آن دست به قلم شد. درک این زمینه، کمک می کند عمق و اهمیت کار لوکاچ را بهتر بفهمیم. هر کتاب مهمی، از دل یک دوران خاص بیرون می آید و «تاریخ و آگاهی طبقاتی» هم همین طور است.

لوکاچ در دل تاریخ: از چه فضایی حرف می زنیم؟

تصور کنید اروپا را در سال های بعد از جنگ جهانی اول. آشوب، تغییرات بزرگ سیاسی و اجتماعی، و البته انقلاب اکتبر 1917 در روسیه که همه معادلات را به هم ریخته بود. در این بین، مارکسیسم بین الملل دوم دچار یک بحران جدی شده بود. نظریه پردازانی مثل کارل کائوتسکی و جورج پلخانوف، یک جور جبرگرایی اقتصادی را تبلیغ می کردند؛ یعنی می گفتند تاریخ خودش طبق قوانین اقتصادی پیش می رود و انقلاب یک اتفاق گریزناپذیر است که به صورت خودکار رخ می دهد. این دیدگاه، نقش آگاهی و اراده انسان ها را کم رنگ می کرد. اما لوکاچ با این طرز فکر موافق نبود. او می خواست مارکسیسم را از این حالت جبرگرایانه دربیاورد و دوباره روح تازه ای به آن ببخشد.

لوکاچ در این میان، تحت تأثیر فلسفه ایده آلیسم آلمان، به خصوص ایده های هگل، بود. او معتقد بود که برای فهم درست مارکس، باید به ریشه های هگلی اندیشه اش، یعنی دیالکتیک، برگردیم. دیالکتیک یعنی دیدن پدیده ها در حرکت و تغییر دائمی و فهمیدن تضادهایی که موتور محرکه این تغییرات هستند. همچنین، ایده های جورج سورل و مفهوم «اراده جمعی» او، که روی نقش اراده و آگاهی در شکل گیری انقلاب تأکید داشت، حسابی روی لوکاچ اثر گذاشته بود. این ها همه دست به دست هم دادند تا لوکاچ تصمیم بگیرد رویکردی متفاوت به مارکسیسم ارائه دهد.

لوکاچ دنبال چه چیزی بود؟ ارتدوکسی روش، نه نتایج!

شاید فکر کنید لوکاچ می خواست نظریات مارکس را به همان شکلی که بود، تکرار کند. اما دقیقاً برعکس! هدف اصلی لوکاچ این بود که اورتودوکسی را در روش مارکسیسم پیدا کند، نه در نتایج خاصی که مارکس یا مفسران بعدی به آن رسیده بودند. او می گفت حتی اگر فردا ثابت شود که تک تک پیش بینی های اقتصادی مارکس نادرست بوده، باز هم اعتبار مارکسیسم از بین نمی رود؛ چون آنچه مهم است، «روش» تحلیل مارکسیستی است. این روش به ما یاد می دهد که چطور جامعه را به صورت یک کلیت پویا ببینیم و نه مجموعه ای از قطعات جدا از هم. لوکاچ می خواست نقش آگاهی و عاملیت ذهنی، یعنی توانایی انسان ها برای عمل و تغییر، را در فرایند انقلابی بازیابی کند. او معتقد بود که مارکسیسم واقعی، یک ابزار برای فهم جهان است تا بتوان آن را تغییر داد، نه فقط یک پیش بینی درباره آینده.

از چاپ اول تا ترجمه فارسی: ماجرای کتاب در گذر زمان

کتاب «تاریخ و آگاهی طبقاتی» برای اولین بار در سال 1923 منتشر شد و همان طور که گفتیم، تأثیر عظیمی بر جای گذاشت. این کتاب هم مورد استقبال قرار گرفت و هم با انتقادات شدید روبه رو شد. جالبه بدونید که حتی در اتحاد جماهیر شوروی هم این کتاب محکوم شد و لوکاچ مجبور شد برای مدتی از دیدگاه های خودش فاصله بگیرد! بعدها، خود لوکاچ هم نقدهایی به این کتاب وارد کرد و معتقد بود در آن، مفهوم بیگانگی هگل را با مفهوم مارکس اشتباه گرفته است. اما با همه این ها، «تاریخ و آگاهی طبقاتی» سرنوشت خودش را پیدا کرد و به یکی از متون اصلی فلسفه سیاسی تبدیل شد.

خوشبختانه، این شاهکار فکری به زبان فارسی هم ترجمه شده است. ترجمه دقیق و روان این کتاب را زنده یاد محمدجعفر پوینده انجام داده و نشر چرخ آن را منتشر کرده است. این ترجمه کمک بزرگی برای فارسی زبانانی است که می خواهند با عمق اندیشه لوکاچ آشنا شوند. اینکه یک کتاب با این سطح از پیچیدگی فکری به دست ما رسیده، نشان دهنده تلاش های بی وقفه مترجمان و ناشران عزیزمان است.

غواصی در اعماق: مفاهیم کلیدی که دنیا را تغییر دادند

حالا که با زمینه و هدف لوکاچ آشنا شدیم، وقتش رسیده که به سراغ مفاهیم اصلی کتاب برویم. این ها ستون های فکری «تاریخ و آگاهی طبقاتی» هستند و درک آن ها، کلید فهم اندیشه لوکاچ است. آماده اید؟

کلیت (Totality): وقتی همه چیز به هم وصل است!

یکی از مهم ترین ایده های لوکاچ، مفهوم «کلیت» است. لوکاچ مثل بقیه مارکسیست های زمانش، جامعه را به صورت مجموعه ای از پدیده های جداگانه و بی ارتباط با هم نمی دید. او معتقد بود که جامعه یک کلیت واحد و پویاست؛ یعنی همه چیز به هم پیوسته است و نمی توان یک پدیده را بدون در نظر گرفتن ارتباطش با بقیه پدیده ها و کل سیستم، فهمید. این دقیقا همون حرف هگل بود که می گفت:

حقیقت همان کلیت است.

لوکاچ این ایده هگل را گرفت و در چارچوب مارکسیسم به کار برد. او می گفت برای اینکه بتوانی کلیت جامعه را بشناسی، باید ذهن و عین معرفت با هم یگانه شوند. یعنی شناخت گر و چیزی که قرار است شناخته شود، باید در یک نقطه به هم برسند. به زبان ساده تر، آگاهی ما از جامعه نباید فقط درباره یک شیء بیرونی باشد، بلکه باید خودآگاهی جامعه باشد. این درک از کلیت، اساس و بنیانی را فراهم می کند که می توانیم با آن، اندیشه و جامعه بورژوایی را نقد کنیم. چون به نظر لوکاچ، جامعه بورژوایی دقیقاً جوری عمل می کند که انگار یک کلیت نیست؛ یعنی قطعاتش را جدا از هم می بیند و به روابط میان آن ها بی توجه است.

شیءوارگی (Reification): وقتی آدم ها کالا می شوند!

یکی از پررنگ ترین و تأثیرگذارترین مفاهیم کتاب لوکاچ، شیءوارگی (Reification) است که گاهی کالاشدگی یا بت انگاری هم ترجمه می شود. مارکس در «سرمایه» درباره «بت انگاری کالایی» حرف زده بود؛ یعنی اینکه در جامعه سرمایه داری، کالاها نه فقط ارزش مصرفی، بلکه یک ارزش ماورایی پیدا می کنند و روابط اجتماعی بین انسان ها، به روابط بین اشیاء تبدیل می شود. لوکاچ این ایده را گرفت و آن را به تمام جنبه های زندگی اجتماعی گسترش داد.

شیءوارگی یعنی چی؟ یعنی در جامعه سرمایه داری، روابط انسانی ما کم کم شکل روابط اشیاء را به خود می گیرد. فکر کنید به اینکه چطور زمان، کار و حتی احساسات ما در بازار به کالا تبدیل می شوند. این روابط شیءگونه، مستقل و خودبنیاد به نظر می رسند و باعث می شوند ما فراموش کنیم که پشت این اشیاء و کالاها، انسان ها و روابطشان پنهان شده اند. لوکاچ با کمک ایده های ماکس وبر و گئورگ زیمل، نشان می دهد که چطور در جامعه مدرن، عقلانیت ابزاری (یعنی منطق محاسبه گری و کارایی) حاکم می شود و کیفیت زندگی جای خودش را به کمیت می دهد. به جای اینکه به ذات یک چیز نگاه کنیم، فقط به عدد و رقم و کارایی اش توجه می کنیم.

به نظر لوکاچ، حتی فلسفه های پیشرفته بورژوایی، از دکارت تا کانت، هم از این شیءوارگی در امان نمانده اند. آن ها نمی توانند جامعه را به عنوان یک کلیت درک کنند، چون خود اندیشه شان هم تحت تأثیر این شیءوارگی قرار گرفته است. هگل تنها کسی بود که فهمید کلیت اجتماعی را فقط یک ذهن کلی می تواند درک کند، اما این ایده را در قالب روح مطلق بیان کرد که کمی رمزآلود بود.

شیءوارگی یعنی روابط اجتماعی میان انسان ها به روابط میان اشیاء تبدیل شوند و این روابط مستقل و خودبنیاد به نظر برسند.

آگاهی طبقاتی (Class Consciousness): راز بیدار شدن پرولتاریا!

لوکاچ معتقد بود که راه حل تناقض اندیشه بورژوایی و خروج از وضعیت شیءوارگی، در مفهوم «آگاهی طبقاتی» پرولتاریا نهفته است. چرا پرولتاریا؟ چون در سیستم سرمایه داری، نیروی کار کارگران خودش به یک کالا تبدیل می شود که در بازار خرید و فروش می شود. این وضعیت، کارگران را به اشیاء قابل فروش تبدیل می کند. اما همین وضعیت عجیب، یک مزیت بزرگ به آن ها می دهد: پرولتاریا چون خودش در عمیق ترین سطح به کالا تبدیل شده، در موقعیتی منحصر به فرد قرار دارد که می تواند کلیت جامعه سرمایه داری را درک کند.

لوکاچ می گوید: «آگاهی پرولتاریا، خودآگاهی کالا است.» این جمله خیلی عمیق است. یعنی کارگران وقتی به جایگاه خودشان به عنوان کالا آگاه می شوند، در واقع به خودآگاهی کل جامعه سرمایه داری دست پیدا می کنند. جامعه ای که بر مبنای تولید و مبادله کالا بنا شده است. البته لوکاچ بین آگاهی طبقاتی منسوب (یعنی آنچه از بیرون به یک طبقه نسبت داده می شود) و آگاهی طبقاتی واقعی (یعنی آگاهی ای که طبقه خودش از طریق تجربه و عمل به آن می رسد) فرق می گذارد. رسیدن به آگاهی واقعی یک فرایند ذهنی و عملی است. پرولتاریا، تبدیل به ذهن-عین یگانه می شود؛ یعنی هم ابژه (کالا) است و هم سوبژه (آگاه). وقتی پرولتاریا عمل آگاهانه ای انجام می دهد، می تواند ساختارهای شیءگونه شده جامعه را درهم بشکند و به سمت تغییر حرکت کند.

اینجاست که لوکاچ تأکید می کند که آگاهی طبقاتی فقط یک ایده ذهنی نیست، بلکه باید به عمل تبدیل شود. یعنی پرولتاریا وقتی به خودش آگاه می شود، این آگاهی باید در عملش نمود پیدا کند. این عمل آگاهانه، می تواند شکل عینی جامعه را دگرگون کند و همزمان، مواجهه با تضادهای طبقاتی در زندگی روزمره، آگاهی آن ها را عمیق تر می کند و به این ترتیب، زنجیرهای شیءوارگی پاره می شوند.

سفر در صفحات تاریخ و آگاهی طبقاتی: چی داخلشه؟

کتاب «تاریخ و آگاهی طبقاتی» مجموعه ای از هشت مقاله مستقل است که البته همه آن ها با هم مرتبط هستند و یک رشته فکری مشترک دارند. لوکاچ در هر مقاله، یکی از جنبه های کلیدی اندیشه خود را بسط می دهد. بیایید نگاهی اجمالی به این مقالات بیندازیم:

• مارکسیسم ارتدوکس چیست؟: در این مقاله، لوکاچ روی روش مارکسیستی تأکید می کند و می گوید مارکسیسم واقعی در پیروی از اصول روش شناختی مارکس است، نه صرفاً پذیرش قضایای خاص او.
• مارکسیسم رزا لوکزامبورگ: لوکاچ در اینجا به تحلیل و بررسی دیدگاه های رزا لوکزامبورگ، دیگر متفکر برجسته مارکسیست، می پردازد و آن ها را در چارچوب نظری خودش ارزیابی می کند.
• آگاهی طبقاتی: این مقاله به بسط و توضیح نظریه آگاهی طبقاتی اختصاص دارد که جایگاه بسیار مهمی در نقد لوکاچ از سرمایه داری دارد.
• شیءوارگی و آگاهی پرولتاریا: این بخش را می توان قلب تپنده کتاب و مهم ترین مقاله آن دانست. لوکاچ در اینجا دو مفهوم محوری شیءوارگی و آگاهی پرولتاریا را به عمق بیشتری بررسی می کند و ارتباط جدایی ناپذیر آن ها را نشان می دهد.
• دگرگونی کارکرد ماتریالیسم تاریخی: لوکاچ در این مقاله به بازنگری و تفسیر جدیدی از مفهوم ماتریالیسم تاریخی می پردازد.
• فعالیت قانونی و غیرقانونی: این بخش به بحث درباره اشکال مختلف فعالیت انقلابی و تمایز میان آن ها اختصاص دارد.
• نکته های انتقادی درباره ی… «نقد انقلاب روسیه» اثر رزا لوکزامبورگ: لوکاچ در این مقاله به تحلیل و بررسی انتقادات رزا لوکزامبورگ از انقلاب روسیه می پردازد.
• نکته های روش شناختی درباره ی… مسئله ی سازمان دهی: در آخرین مقاله، لوکاچ به بحث درباره چگونگی سازماندهی انقلابی و اهمیت آن می پردازد.

این مقالات هر کدام به تنهایی ارزشمندند، اما در کنار هم یک تصویر کامل از اندیشه لوکاچ در مورد جامعه، آگاهی و انقلاب ارائه می دهند.

رد پای تاریخ و آگاهی طبقاتی: این کتاب چطور دنیا را عوض کرد؟

حالا که حسابی در مفاهیم اصلی لوکاچ غواصی کردیم، بیایید ببینیم این کتاب چه رد پایی در تاریخ اندیشه گذاشت و چطور توانست دنیای فلسفه و علوم اجتماعی را دگرگون کند. تأثیرات «تاریخ و آگاهی طبقاتی» فراتر از انتظار لوکاچ بود.

تاثیرات گسترده: از مارکسیسم غربی تا مکتب فرانکفورت

همان طور که قبلاً هم اشاره کردیم، کتاب «تاریخ و آگاهی طبقاتی» نقش بنیادینی در شکل گیری چیزی به نام مارکسیسم غربی ایفا کرد. این جریان فکری، برخلاف مارکسیسم رسمی شوروی، بیشتر روی جنبه های فلسفی و فرهنگی مارکسیسم تأکید داشت و به مسائلی مثل آگاهی، فرهنگ و ایدئولوژی می پرداخت. لوکاچ با بازگشت به هگل و تأکید بر دیالکتیک، مسیر جدیدی را در مارکسیسم گشود.

تأثیر این کتاب، مخصوصاً مفهوم «شیءوارگی»، بر اندیشمندان مکتب فرانکفورت بی نهایت عمیق بود. فیلسوفانی مثل تئودور آدورنو، ماکس هورکهایمر و یورگن هابرماس، مفاهیم لوکاچ را گرفتند و با آن به نقد ریشه ای جامعه مدرن، فرهنگ توده ای و عقلانیت ابزاری پرداختند. اگر به آثار مکتب فرانکفورت علاقه دارید، حتماً رد پای لوکاچ را در آن ها خواهید دید. حتی برخی معتقدند که مفهوم «شیء شدن» (objectification) در کتاب «هستی و زمان» مارتین هایدگر، فیلسوف بزرگ آلمانی، هم تحت تأثیر لوکاچ بوده است، هرچند این موضوع همیشه محل مناقشه و بحث بوده و هیچ قطعیتی در موردش وجود ندارد.

خودانتقادی لوکاچ: چرا خودش هم به کتابش ایراد گرفت؟

یکی از نکات جالب درباره «تاریخ و آگاهی طبقاتی» این است که خود لوکاچ بعدها به آن انتقاد کرد! او معتقد بود در این کتاب، مفهوم بیگانگی (alienation) هگل را با مفهوم بیگانگی مارکس اشتباه گرفته است. لوکاچ در دوره بعدی زندگی فکری اش، به سمت یک مارکسیسم ارتدوکس تر متمایل شد و از آنچه بیرونی ساختن هگل از هگل به وسیله پرولتاریا به عنوان صورت جامعه شناختی روح مطلق می دانست، فاصله گرفت. او این اثر اولیه خودش را بیش از حد ایدئالیستی می دانست. با این حال، با وجود این خودانتقادی، اهمیت و تأثیر این کتاب از بین نرفت و کماکان یکی از متون اصلی برای درک مارکسیسم غربی و نقد سرمایه داری باقی ماند.

چرا این کتاب هنوز مهم است؟

شاید بپرسید چرا باید امروز، بعد از گذشت بیش از صد سال، به سراغ این کتاب پیچیده برویم؟ حقیقت این است که «تاریخ و آگاهی طبقاتی» هنوز هم یک متن کلیدی برای تحلیل جامعه مدرن است. مفاهیمی مثل «شیءوارگی» و «آگاهی طبقاتی»، با وجود گذشت زمان، همچنان می توانند به ما کمک کنند تا پدیده های اقتصادی و اجتماعی امروز را بهتر بفهمیم. بحران های آگاهی، مصرف گرایی، از خودبیگانگی انسان ها در دنیای مدرن و تأثیر تکنولوژی بر روابط انسانی، همگی با عینک لوکاچ قابل تحلیل و درک عمیق تری هستند. این کتاب به ما یاد می دهد که فراتر از ظاهر اشیاء و روابط، به دنبال کلیت و ماهیت روابط انسانی باشیم و از انفعال در برابر ساختارهای غالب بپرهیزیم. این درسی است که همیشه به کار می آید، در هر عصری که باشیم.

«تاریخ و آگاهی طبقاتی» با گذشت سال ها همچنان یک متن کلیدی برای تحلیل جامعه مدرن، پدیده های اقتصادی و اجتماعی، و بحران های آگاهی است.

حرف آخر: چرا باید تاریخ و آگاهی طبقاتی را جدی بگیریم؟

خب، رسیدیم به پایان این سفر فکری پرچالش. کتاب «تاریخ و آگاهی طبقاتی» گئورگ لوکاچ، یک اثر انقلابی و عمیق در فلسفه مارکسیستی است که مرزهای اندیشه را جابه جا کرد. لوکاچ با بازگشت به هگل و تأکید بر دیالکتیک، مفاهیمی مثل کلیت، شیءوارگی و آگاهی طبقاتی را چنان بسط داد که تأثیراتش تا دهه ها بعد بر فلاسفه و نظریه پردازان اجتماعی باقی ماند. این کتاب به ما نشان می دهد که چطور در جامعه سرمایه داری، انسان ها به کالا تبدیل می شوند و روابط انسانی شیءگونه می شوند، و راه برون رفت از این وضعیت را در آگاهی و عمل انقلابی پرولتاریا می داند.

«تاریخ و آگاهی طبقاتی» شاید کتابی نباشد که با یک بار خواندن بتوانید تمام ابعادش را درک کنید؛ پیچیدگی ها و غنای فکری لوکاچ در هر صفحه اش موج می زند. اما همین خلاصه ای که با هم مرور کردیم، می تواند یک دید کلی و جامع به شما بدهد تا اهمیت این اثر را درک کنید. اگر بعد از خواندن این مقاله، کنجکاوی تان برای درک عمیق تر اندیشه های لوکاچ بیشتر شد، به شما پیشنهاد می کنم حتماً نسخه کامل کتاب را، به خصوص با ترجمه عالی زنده یاد محمدجعفر پوینده، تهیه و مطالعه کنید. مواجهه مستقیم با متن لوکاچ، تجربه ای بی نظیر برای هر علاقه مند به فلسفه و علوم اجتماعی خواهد بود. این کتاب، دعوتی است به اندیشیدن عمیق تر درباره جامعه و جایگاه ما در آن.