خلاصه کتاب گلبرگ علوم و فنون ادبی (3) دوازدهم رشته علوم انسانی ( نویسنده فاطمه اکران )

خلاصه کتاب گلبرگ علوم و فنون ادبی (3) دوازدهم رشته علوم انسانی نوشته فاطمه اکران، یک راهنمای کاربردی و کامل برای دانش آموزان رشته انسانی دوازدهم و داوطلبان کنکوره که بهشون کمک می کنه مفاهیم کلیدی هر درس رو سریع و راحت مرور کنن. این خلاصه، چکیده نکات مهم هر مبحث رو در اختیارشون قرار می ده تا برای امتحانات نهایی و کنکور، یه جمع بندی حسابی داشته باشن.

برای خیلی از بچه های رشته انسانی، درس علوم و فنون ادبی ۳ یه جورایی هم شیرینه هم یه کم چالش برانگیز. بالاخره هم تاریخ ادبیات داره، هم آرایه های قشنگ، هم عروض و وزن شعر. خب طبیعیه که آدم موقع امتحانا یا کنکور دلش بخواد یه خلاصه ای دم دستش باشه که همه ی نکات مهم رو یه جا داشته باشه و دیگه لازم نباشه بره سراغ کتاب درسی قطور. اینجا دقیقاً همون جاییه که کتاب گلبرگ علوم و فنون ادبی (۳) از انتشارات گل واژه، به قلم خانم فاطمه اکران، حسابی به کمکتون میاد. اما چون وقت کمه، ما اینجا یه پکیج کامل از خلاصه ی این کتاب رو براتون آماده کردیم تا بدون اینکه نیاز باشه کل کتاب رو زیر و رو کنید، به تمام نکات کنکوری و امتحانی دسترسی داشته باشید. این مقاله فقط یه معرفی ساده نیست، قراره درس به درس خلاصه رو جلوی چشمتون بذاره!

آشنایی با کتاب گلبرگ علوم و فنون ادبی (3) و چرا این خلاصه به دردت می خوره؟

قبل از اینکه شیرجه بزنیم تو خلاصه ی درس ها، خوبه یه نگاهی به خود کتاب گلبرگ علوم و فنون ادبی (۳) بندازیم و ببینیم اصلاً چرا این کتاب اینقدر پرطرفداره و به درد دانش آموزای دوازدهم انسانی می خوره. این کتاب یه جورایی مثل یه دوست خوبه که تو مسیر درس خوندن کنارتونه و کار رو براتون راحت تر می کنه.

۱.۱. چرا کتاب گلبرگ علوم و فنون ۳ یک منبع مهم برای انسانه؟

کتاب گلبرگ علوم و فنون ادبی (۳) دوازدهم انسانی، واقعاً یه منبع جامع و کامله. این کتاب جوری درس نامه ها رو چیده که همه ی اون چیزی که تو کتاب درسی هست رو پوشش می ده و حتی فراتر از اون، نکات تکمیلی و مهم رو هم بهتون یاد می ده. برای همین، دیگه لازم نیست نگران باشید که نکته ای از دستتون در بره. درس نامه هایش هم حسابی مرتب و دقیق نوشته شده اند تا موقع خوندن گیج نشید.

یکی از قشنگی های این کتاب اینه که فقط به درس نامه اکتفا نکرده. آخر هر فصل و حتی تو بخش های جامع، کلی آزمون و سوال گذاشته که می تونید با حل کردنشون، بفهمید چقدر درس رو یاد گرفتید. بعدش هم پاسخنامه های تشریحی خیلی خوب و کاملی داره که اگه اشتباهی کردید، قشنگ بهتون توضیح می ده که چرا اون گزینه غلطه و جواب درست چیه. این بخش پاسخنامه خودش یه درس نامه کوچیکه و حسابی برای رفع اشکال کاربردیه.

یه ویژگی دیگه که گلبرگ رو از بقیه کتاب ها متمایز می کنه، تمرکزش روی آمادگی برای امتحانات نوبت اول و دومه. با بارم بندی دقیق که توی کتاب هست، شما می دونید هر بخش چقدر اهمیت داره و کدوم قسمت ها رو باید بیشتر وقت بذارید. اینجوری، حتی اگه وقت کمی هم داشته باشید، می تونید هوشمندانه درس بخونید و نمره ی خوبی بگیرید.

۱.۲. فاطمه اکران، نویسنده ای از جنس خودتون:

پشت هر کتاب کمک درسی خوب، یه نویسنده باتجربه و کاربلد وجود داره. خانم فاطمه اکران هم از اون دست نویسنده هاست که تو حوزه ی کتب کمک آموزشی، حسابی سررشته داره و می دونه دانش آموزا دقیقاً به چی نیاز دارن. ایشون با سال ها تجربه تو این زمینه، محتوایی رو فراهم کردن که هم از نظر علمی دقیقه و هم زبانش برای دانش آموزا قابل فهم و کاربردیه. انگار که یه معلم دلسوز، همه ی نکات رو براتون خلاصه کرده و جلوی چشمتون گذاشته.

۱.۳. ساختار کلی کتاب گلبرگ رو بشناسیم:

کتاب گلبرگ علوم و فنون ادبی (۳) یه ساختار مشخص و منطقی داره که بهتون کمک می کنه قدم به قدم پیش برید و مطالب رو یاد بگیرید. این کتاب به چند بخش اصلی تقسیم می شه:

• بخش درس نامه: این بخش، مهم ترین قسمت کتابه که خلاصه ی کامل و جامع هر ۱۲ درس رو با تمام نکات کلیدی و تعاریف مهم شامل می شه. هر چیزی که برای فهمیدن مباحث نیاز دارید، اینجا پیدا می شه.
• آزمون های پایان درس: بعد از هر درس، یه سری سوالات مرتبط با اون درس قرار داده شده که بهتون کمک می کنه خودتون رو بسنجید و ببینید چقدر مطلب رو یاد گرفتید. این سوالات دقیقاً شبیه سوالات امتحانی طراحی شدن.
• پاسخ نامه های تشریحی: این بخش، جواب های کامل و توضیح دار سوالات رو ارائه می ده. اگه جایی رو اشتباه کردید یا نکته ای براتون گنگ بود، با خوندن این پاسخنامه ها همه چیز براتون روشن می شه.
• آزمون های جامع نوبت اول و دوم: برای اینکه آمادگی کاملی برای امتحانات نهایی داشته باشید، این کتاب چندین آزمون جامع رو هم طراحی کرده که محیط امتحان واقعی رو براتون شبیه سازی می کنه. این آزمون ها با توجه به بارم بندی، بهتون نشون می ده که کجاها باید بیشتر تمرکز کنید.

در کل، این کتاب یه بسته آموزشی کامله که هم درس رو بهتون یاد می ده، هم تمرین بهتون می ده و هم برای امتحان آماده تون می کنه. حالا بریم سراغ بخش اصلی، یعنی خلاصه ی درس به درسش!

کتاب گلبرگ علوم و فنون ادبی (3) نه فقط یک منبع کمک درسی، بلکه یک راهنمای جامع و کامل برای تسلط بر مفاهیم پیچیده ی ادبیاته که با رویکردی دانش آموز محور، فهم مطالب رو آسون تر می کنه.

خلاصه درس به درس: تمام آنچه از گلبرگ علوم و فنون ادبی 3 نیاز داری!

خب، رسیدیم به بخش جذاب ماجرا! اینجا قراره درس به درس، تمام نکات مهم و کلیدی کتاب گلبرگ علوم و فنون ادبی (۳) رو براتون خلاصه کنیم. این خلاصه ها جوری طراحی شدن که هم برای مرور سریع شب امتحان به دردتون بخورن و هم برای جمع بندی کنکور عالی باشن. پس کاغذ و قلمتون آماده باشه یا فقط با دقت بخونید و نکته برداری کنید.

۲.۱. درس ۱: تاریخ ادبیات قرن های دوازدهم و سیزدهم (دوره بازگشت و بیداری) – یه سفر به گذشته ادبیاتمون

تو این درس، می ریم سراغ ادبیات ایران تو قرن های دوازدهم و سیزدهم هجری قمری. این دوره رو بهش می گن دوره بازگشت ادبی و بعدش دوره بیداری.
دوره بازگشت ادبی: این دوره از اواسط قرن دوازدهم شروع شد و تا نیمه قرن سیزدهم ادامه داشت. تو این دوره، شاعرها و نویسنده ها دیدن که سبک ادبیاتشون یه کم ضعیف شده و برگشتن به سبک های قوی و غنی گذشته مثل سبک خراسانی و عراقی. یعنی می خواستن دوباره مثل شاعرای بزرگ گذشته شعر بگن و بنویسن.
ویژگی های اصلی این دوره:

• تقلید از سبک های گذشته: شاعرها شعرشون رو از روی سبک قدما مثل فردوسی، سعدی، حافظ و نظامی می نوشتن.
• توجه به قالب های سنتی: بیشتر تو قالب های قصیده، غزل، مثنوی و رباعی شعر می گفتن.
• استفاده از واژگان و اصطلاحات کهن: زبان شعرشون یه کم سنگین بود و از کلمات قدیمی استفاده می کردن.
• موضوعات: هنوز هم موضوعات عشقی، اخلاقی، دینی و مدح سلاطین تو شعرشون پررنگ بود.

شاعران و نویسندگان شاخص:

• هاتف اصفهانی: به خاطر ترکیب بند معروفش.
• صبای کاشانی: قصیده سرای قوی.
• قاآنی شیرازی: استاد قصیده و غزل.
• نشاط اصفهانی: از شاعران برجسته.

دوره بیداری: از اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم شروع شد و همزمان با شروع جنبش های مشروطه و بیداری ملت بود. اینجا دیگه ادبیات فقط برای قشنگی نبود، برای بیداری مردم و آگاهی بخشی اجتماعی هم استفاده می شد.
مهم ترین رویدادها:

• ورود چاپ و روزنامه نگاری.
• ترویج ادبیات کاربردی و اجتماعی.

خلاصه که تو این دوره، ادبیات کم کم از حالت صرفاً تغزلی و مدحی خارج شد و رنگ و بوی اجتماعی و سیاسی گرفت.

۲.۲. درس ۲: پایه های آوایی ناهمسان – ساز و کار وزن شعر

تو ادبیات، شعرها یه وزن خاصی دارن که بهشون ریتم و آهنگ می ده. این وزن ها از کنار هم قرار گرفتن یه سری پایه های آوایی (یا ارکان عروضی) درست می شن. بعضی از این پایه ها با هم ناهمسان هستن؛ یعنی طول هجاهاشون با هم فرق داره. شناخت این پایه ها برای تقطیع شعر و وزن شناسی خیلی مهمه.
مفهوم پایه های آوایی ناهمسان: این پایه ها از ترکیب هجاهای کوتاه و بلند تشکیل شدن و با هم برابر نیستند. مهم ترین هاشون اینان:

• فعلاتن: (U – – U) یا (کوتاه، بلند، بلند، کوتاه)
• مفاعلن: (- U – -) یا (بلند، کوتاه، بلند، بلند)
• مفتعلن: (- U U -) یا (بلند، کوتاه، کوتاه، بلند)

و چند تای دیگه مثل فاعلاتن، مستفعلن و…
نحوه تقطیع و شناسایی:
برای اینکه بتونید این پایه ها رو تو یه مصراع پیدا کنید، اول باید مصراع رو به هجاها تقسیم کنید (هر حرف صدا دار یک هجا). بعدش هجاهای کوتاه (U) و بلند (-) رو مشخص کنید. با این کار می تونید بفهمید که مصراع از چه ترکیباتی از این پایه های آوایی تشکیل شده. این کار به شما کمک می کنه وزن شعر رو تشخیص بدید و بفهمید که آهنگ شعر از کجا میاد. مثلاً تنوین در مفتعلن یا فعلاتن بهش ناهمسانی می ده. تو شعر فارسی، این وزن ها از طریق گوش شنونده هم حس می شن.

۲.۳. درس ۳: مراعات نظیر، تلمیح و تضمین – آرایه هایی که شعر رو قشنگ می کنن

این سه آرایه ادبی از جمله آرایه های معنوی هستن که به زیبایی و عمق معنی شعر کمک می کنن.
۱. مراعات نظیر (تناسب):

وقتی تو یه بیت یا عبارت، چند تا کلمه میاریم که با هم یه جورایی ربط دارن، یعنی هم خانواده نیستن، اما از یه گروه یا موضوع خاصی هستن. مثلاً کلماتی مثل گل، بلبل، باغ، چمن که همه شون به باغ و طبیعت ربط دارن.

مثال: «ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند / تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری» (اینجا ابر، باد، مه، خورشید و فلک همه شون عناصر طبیعت و آسمان هستن و با هم تناسب دارن.)

۲. تلمیح:
وقتی شاعر یا نویسنده تو متن خودش، اشاره ای می کنه به یه داستان، آیه قرآن، حدیث، رویداد تاریخی، یا یه مثل معروف بدون اینکه اون رو کامل توضیح بده. یعنی خواننده باید خودش اون داستان یا رویداد رو بدونه تا متوجه منظور شاعر بشه.

مثال: «یوسف گمگشته بازآید به کنعان غم مخور / کلبه احزان شود روزی گلستان غم مخور» (اشاره به داستان حضرت یوسف و زندان رفتن و برگشتن ایشون).

۳. تضمین:

وقتی شاعر یا نویسنده، یه بیت یا مصراع یا حتی یه عبارت از شعر یا متن یه کس دیگه ای رو عیناً (یا با تغییر جزئی) تو متن خودش میاره. این کار معمولاً برای تأیید حرف خودش یا برای یادآوری یه نکته مهم به کار می ره و باید با نشانه نقل قول یا کلماتی مثل چنانکه گفته اند مشخص بشه.

مثال: سعدی می گه: «تا نگردی آشنا زین پرده رمزی نشنوی / گوش نامحرم نباشد جای پیغام سروش» (اینجا حافظ از مصراع دوم سعدی استفاده کرده).

این سه آرایه کمک می کنن که متن ادبی عمق بیشتری پیدا کنه و خواننده رو به فکر بندازه.

۲.۴. درس ۴: سبک شناسی قرن های دوازدهم و سیزدهم (دوره بازگشت و بیداری) – لحن و حرف اون دوره

توی این درس، می ریم سراغ اینکه شعر و نثر تو دوره ی بازگشت و بیداری (قرن های دوازدهم و سیزدهم) چه ویژگی هایی داشتن. این دوره یه جورایی برعکس سبک هندی بود و دوباره به سبک های قدیمی تر برگشت.

۱. ویژگی های زبانی:

• واژگان: بیشتر از کلمات و واژگان کهن و اصیل فارسی و عربی که در سبک خراسانی و عراقی استفاده می شد، بهره می بردن. کلمات مهجور (کلماتی که کمتر استفاده می شن) هم دیده می شد.
• ترکیب ها: از ترکیب های اضافی و وصفی قدیمی که تو سبک های قبل از سبک هندی رایج بود، استفاده می کردن. یعنی ترکیب های ساده تر و آشنا تر.
• ساخت جمله: جمله ها معمولاً طولانی و با آرایش های پیچیده بودن، شبیه به سبک شاعران قدیم.
• موسیقی و وزن: به وزن و قافیه خیلی اهمیت می دادن و سعی می کردن شعرشون آهنگین باشه.

۲. ویژگی های فکری:

• مضمون ها: بیشتر به مضامین سنتی مثل عشق، اخلاق، حکمت، عرفان، مدح پادشاهان و مذهبی می پرداختن.
• احساسات: شاعرها سعی می کردن عواطف و احساسات خودشون رو بیان کنن، ولی نه به اون شدت که تو سبک هندی بود.
• بازگشت به خردورزی: یه کم از پیچیدگی ها و خیال پردازی های افراطی سبک هندی فاصله گرفتن و به عقلانیت و حکمت برگشتن.
• تأثیر مشروطه: تو اواخر این دوره و ورود به دوره بیداری، مضامین اجتماعی، سیاسی و وطن پرستی هم کم کم به شعر راه پیدا کرد. یعنی شعر دیگه فقط برای عشق و عرفان نبود، برای بیدار کردن مردم هم استفاده می شد.

۳. ویژگی های ادبی:

• آرایه ها: از آرایه های ادبی رایج مثل تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز استفاده می کردن، ولی نه به شکل افراطی سبک هندی.
• تکرار قالب ها: بیشتر از قالب های کلاسیک شعر مثل غزل، قصیده، مثنوی، و رباعی استفاده می شد.
• سادگی نسبی: نسبت به سبک هندی، شعرها ساده تر و قابل فهم تر بودن، چون هدفشون تقلید از سبک های غنی گذشته بود.

خلاصه که این دوره یه جورایی احیای دوباره ی ادبیات فارسی بود با نگاهی به گذشته های درخشان.

۲.۵. درس ۵: اختیارات شاعری ۱: زبانی – دست شاعر بازه!

گاهی اوقات شاعرها برای اینکه وزن شعرشون درست دربیاد، مجبور می شن یه تغییرات کوچیکی تو کلمات ایجاد کنن. به این تغییرات می گن اختیارات شاعری. این اختیارات دو دسته اند: زبانی و وزنی. تو این درس با اختیارات زبانی آشنا می شیم که مربوط به تلفظ کلمات هستن.
مفهوم اختیارات شاعری و ضرورت آن: وزن شعر تو زبان فارسی بر اساس تعداد و ترتیب هجاهای کوتاه و بلنده. برای اینکه یه شعر وزن درستی داشته باشه، شاعر گاهی مجبوره تو تلفظ بعضی کلمات یه کم دستکاری کنه تا هجاها با وزن مورد نظرش جور بشن. این دستکاری ها رو اختیارات شاعری می گن.
انواع اختیارات زبانی:

• کوتاه کردن مصوت بلند: گاهی یه مصوت بلند (مثلاً آ، و، ی) رو تو شعر، کوتاه تلفظ می کنن تا هجا کوتاه بشه. مثل «ای» در «ایران» که ممکنه کوتاه تلفظ بشه.
• بلند کردن مصوت کوتاه: برعکس قبلی، یه مصوت کوتاه (مثلاً اِ، اُ، اَ) رو بلند تلفظ می کنن تا هجا بلند بشه. مثلاً «دل» که تو شعر ممکنه «دِلا» خونده بشه.
• حذف همزه: اگه یه کلمه با همزه (اَ، اِ، اُ) شروع بشه و قبلش یه کلمه به مصوت (ا، و، ی) ختم بشه، شاعر می تونه همزه رو حذف کنه تا دو هجا به یک هجا تبدیل بشن. مثلاً «خانه ای» می شه «خانه ی».
• اشباع مصوت (کوتاه به بلند): در بعضی کلمات که پایانشون به حرفی جز «نون» و «ی» هست (واژه هایی که به مصوت بلند «و» یا «ی» ختم نمی شوند)، مصوت کوتاه «ُ» (ضمه) یا «ِ» (کسره) رو تبدیل به بلند می کنن. مثلاً «تو» می تونه «توُ» تلفظ بشه.

این اختیارات کمک می کنن که وزن شعر به هم نخوره و آهنگ زیبایی داشته باشه، بدون اینکه شاعر مجبور بشه معنی شعر رو فدا کنه.

۲.۶. درس ۶: لف و نشر، تضاد و متناقض نما – بازی با کلمات

این سه آرایه هم از آرایه های مهم ادبی هستن که تو زیبایی و معنی دار کردن شعر نقش دارن.
۱. لف و نشر:

لف و نشر یعنی پیچیدن و باز کردن. اول چند تا کلمه رو میاریم (لف)، بعدش چیزایی رو می گیم که به اون کلمات ربط دارن (نشر). این ارتباط می تونه به ترتیب باشه (مرتب) یا نباشه (نامرتب).

• لف و نشر مرتب: ترتیب لف و نشر یکیه. مثال: «دل و دینم شد و دلبر به ملامت برخاست / گفت با ما منشین کز تو سلامت برخاست» (دل و دینم: لف / سلامت: نشر. دل به سلامت ربط داره.)
• لف و نشر نامرتب: ترتیب لف و نشر یکی نیست. مثال: «خمار باده و زلف بتان، که از هر سو / شکسته حال دلم، ای رفیق، دستم گیر» (خمار باده و زلف بتان: لف / شکسته حال: نشر. خمار باده با شکسته حالی دل از باده، زلف بتان با شکسته حالی از زلف بتان مرتبط است.)

۲. تضاد (طباق):

وقتی دو کلمه ی مخالف یا متضاد رو تو یه بیت یا عبارت میاریم تا مفهوم رو پررنگ تر کنیم.

مثال: «بسیار سفر باید تا پخته شود خامی / تا کار تو از پخته گی ناید تمام» (خام و پخته متضادند).

۳. متناقض نما (پارادوکس):

وقتی دو تا مفهوم یا صفت رو کنار هم میاریم که ظاهراً با هم ضد و نقیض هستن، ولی تو واقعیت یه معنی عمیق و منطقی دارن. یعنی یه چیزِ غیرممکنِ ممکن.

مثال: «از شدت فقر، ثروتمند شدم» (فقر و ثروت متضادند، اما منظور ثروتمند شدن معنوی از طریق قناعت در فقر است).

این آرایه ها با بازی با کلمات و مفاهیم، زیبایی و عمق بیشتری به شعر می دن.

۲.۷. درس ۷: تاریخ ادبیات قرن چهاردهم (دوره معاصر و انقلاب اسلامی) – ادبیات مدرن ایران

بعد از دوره بیداری، می رسیم به قرن چهاردهم و ادبیات معاصر ایران، که حسابی پر از تحول و تغییر بود.
تحولات اجتماعی و سیاسی: تو این قرن، ایران کلی تغییر و تحول بزرگ رو تجربه کرد؛ از انقلاب مشروطه و تأسیس دانشگاه ها و مراکز فرهنگی گرفته تا جنگ های جهانی، کودتاها، انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی. همه ی این اتفاقات مستقیماً روی ادبیات تأثیر گذاشتن.
گرایش ها و جریان های ادبی:

• شعر نیمایی (شعر نو): نیما یوشیج با شکستن وزن سنتی و استفاده از قافیه نامنظم و مضامین جدید، یه انقلاب تو شعر فارسی ایجاد کرد. شعر نیمایی از نظر قالب و محتوا با شعرهای سنتی فرق داشت.
• شعر سپید (شعر آزاد): بعد از نیما، شاملو قالب شعر سپید رو آورد که توش دیگه نه خبری از وزن عروضی بود و نه از قافیه ی خاص. این نوع شعر کاملاً آزاد بود و فقط به موسیقی درونی کلمات توجه داشت.
• موج نو و شعر حجم: جریان های بعدی بودن که باز هم مرزهای شعر رو جابه جا کردن.
• ادبیات داستانی معاصر: داستان نویسی هم خیلی پیشرفت کرد. نویسنده هایی مثل صادق هدایت، جلال آل احمد، سیمین دانشور و غلامحسین ساعدی با موضوعات اجتماعی و انتقادی، داستان های مهمی خلق کردن.
• ادبیات انقلاب اسلامی: بعد از انقلاب، یه موج جدید تو ادبیات شروع شد که پر از مضامین انقلابی، دفاع مقدس، ایثار و شهادت بود. شعر و داستان تو این دوره، ابزاری شدن برای بیان آرمان ها و ارزش های جدید.

شاعران و نویسندگان برجسته:

• نیما یوشیج: پدر شعر نو فارسی.
• احمد شاملو: پایه گذار شعر سپید.
• فروغ فرخزاد، مهدی اخوان ثالث: از مهم ترین شاعران معاصر.
• صادق هدایت، جلال آل احمد: از پیشگامان داستان نویسی معاصر.
• شاعران و نویسندگان دفاع مقدس: قیصر امین پور، سید حسن حسینی و …

خلاصه که قرن چهاردهم، اوج تحول و دگرگونی تو ادبیات ایران بود و باعث شد ادبیات ما رنگ و بوی جدیدی به خودش بگیره.

۲.۸. درس ۸: اختیارات شاعری ۲: وزنی – آزادی شاعرانه در وزن

بعد از اختیارات زبانی، می رسیم به اختیارات وزنی. این اختیارات یه کم پیچیده ترن و مربوط به تغییرات تو خود پایه های آوایی و ارکان عروضی می شن.
انواع اختیارات وزنی:

• قلب: این اختیار زمانی اتفاق میفته که شاعر جای یه هجای بلند و یه هجای کوتاه رو تو یه رکن جابه جا می کنه. یعنی مثلاً رکن فاعلاتن ( – U – – ) می تونه فَعَلاتن (U – – – ) بشه. این جابه جایی خیلی مهمه و نیاز به دقت داره.
• ابدال: وقتی شاعر یه رکن عروضی رو با یه رکن دیگه که تعداد هجاهاش مساویه ولی ترتیب هجاهاش فرق داره، عوض می کنه. مثلاً رکن مستفعلن ( – – U – ) می تونه به مفاعیلن (U – – – ) تبدیل بشه. این کار برای اینکه وزن شعر از نظر شنیداری زیباتر باشه، انجام میشه.
• حذف یا اضافه کردن هجا: گاهی اوقات برای اینکه وزن شعر درست دربیاد، شاعر یه هجا رو حذف می کنه یا یه هجای اضافه می آره. البته این مورد کمتر اتفاق میفته و بیشتر تو اوزان خاص و محدود دیده می شه.

تفاوت اساسی اختیارات زبانی و وزنی:
تفاوت اصلی اینه که اختیارات زبانی مربوط به تلفظ کلمات و تغییرات کوچیک تو هجاها هستن، اما اختیارات وزنی مستقیماً رو ساختار پایه های آوایی و ارکان عروضی تأثیر می ذارن و باعث می شن شکل رکن ها عوض بشه. اختیارات وزنی محدودتر و قاعده مندتر از اختیارات زبانی هستن.

۲.۹. درس ۹: اغراق، ایهام و ایهام تناسب – وقتی حرف ها چند معنی پیدا می کنند

این سه آرایه از آرایه های مهم معنوی هستن که عمق و زیبایی شعر رو بیشتر می کنن و خواننده رو به فکر وادار می کنن.
۱. اغراق (مبالغه):

وقتی شاعر یا نویسنده یه چیزی رو خیلی بزرگ تر یا کوچک تر، بیشتر یا کمتر از حد واقعیش نشون می ده تا تأثیرگذارتر باشه و روی مخاطب تأثیر بذاره. اغراق همیشه برای بزرگ نمایی نیست، می تونه برای کوچکی نمایی هم باشه. هدف، بیشتر تأکید و برجسته سازی مطلبه.

مثال: «بگفت از دل، بگفت از جان، بگفت از دین و از دنیا / چو من دلدادهٔ اویم، بماند از من همین یکتا» (اینجا شاعر برای بیان شدت دلدادگی خود، همه چیز را فدای معشوق می کند که اغراق آمیز است).

۲. ایهام:

وقتی یه کلمه تو شعر یا متن، دو تا معنی مختلف داره، که هر دو معنی هم با متن همخوانی دارن و خواننده رو دچار تردید می کنه که کدوم معنی درست تره. یعنی ذهن خواننده بین دو معنی در نوسان قرار می گیره.

مثال: «بوی بهبود ز اوضاع جهان می شنوم / شاید این دفعه دگر با تو بمانم ای دوست» (بوی: هم به معنای بوی خوش و هم به معنای امید و احتمال).

۳. ایهام تناسب:

این آرایه هم شبیه ایهامه، با این تفاوت که یکی از معنی های کلمه، با کلمه ی دیگه ای تو همون بیت، تناسب (مراعات نظیر) داره، ولی اون معنی دوم با متن و مفهوم اصلی بیت جور درنمیاد. یعنی فقط یه معنی واقعی داره و معنی دیگه فقط برای ایجاد تناسب کلامی به کار رفته.

مثال: «چو بشنوی سخن اهل دل، مگو که خطاست / سخن شناس نه ای جان من، خطا اینجاست» (خطا: معنی اول اشتباه که با مگو که خطاست تناسب داره. معنی دوم گام یا قدم که با اینجاست تناسب داره).

این آرایه ها با هوشمندی شاعر در انتخاب کلمات، به شعر عمق و پیچیدگی زیبایی می دن.

۲.۱۰. درس ۱۰: سبک شناسی دوره معاصر و انقلاب اسلامی – حرف های نو، بیان تازه

این درس به ویژگی های زبانی، فکری و ادبی شعر و نثر در قرن چهاردهم (دوره معاصر و انقلاب اسلامی) می پردازه که با دوره های قبل حسابی فرق داشت.
۱. ویژگی های زبانی:

• زبان محاوره و عامیانه: استفاده از زبان کوچه و بازار و واژگان روزمره، به خصوص تو شعر نیمایی و سپید، رواج پیدا کرد.
• واژگان جدید: ورود واژگان جدید از زبان های خارجی و همینطور واژگان مربوط به تکنولوژی و زندگی مدرن.
• سادگی و روانی: زبان شعر و نثر به نسبت دوره های قبل، ساده تر و روان تر شد تا ارتباط بهتری با مخاطب عام برقرار کنه.
• شکستن هنجارها: شاعرها دیگه خیلی مقید به قواعد دستوری سخت گیرانه نبودن و برای بیان بهتر، گاهی این قواعد رو می شکستن.

۲. ویژگی های فکری:

• مسائل اجتماعی و سیاسی: ادبیات به شدت به سمت مسائل روز جامعه مثل عدالت، آزادی، فقر، ظلم و استبداد رفت.
• هویت و خودشناسی: پرداختن به درگیری های درونی انسان و جستجوی هویت فردی و جمعی.
• تأثیرات جنگ و انقلاب: در دوره انقلاب اسلامی، مفاهیم ایثار، شهادت، مقاومت و ارزش های دینی پررنگ شدن.
• نقد و اعتراض: ادبیات به ابزاری برای نقد و اعتراض به وضعیت موجود تبدیل شد.

۳. ویژگی های ادبی:

• تنوع قالب ها: علاوه بر قالب های سنتی، قالب های جدیدی مثل شعر نیمایی، سپید، آزاد و موج نو ظهور کردن.
• نمادگرایی و رمزپردازی: استفاده از نمادها برای بیان مفاهیم عمیق تر و پیچیده تر، به خصوص تو شعر نیمایی و سپید.
• تصویرسازی نو: خلق تصاویر ذهنی جدید و متفاوت که با تصاویر سنتی ادبیات فرق داشت.
• تأثیر از ادبیات جهان: آشنایی با مکاتب ادبی غربی و تأثیر گرفتن از اونها تو فرم و محتوا.

خلاصه که ادبیات معاصر، یه پنجره ی جدید به روی دنیای مدرن باز کرد و خودش رو با تحولات جامعه هماهنگ کرد.

۲.۱۱. درس ۱۱: وزن در شعر نیمایی – نیمایی: یه جور دیگه وزن!

شعر نیمایی که توسط نیما یوشیج پایه گذاری شد، یه انقلاب تو وزن شعر فارسی بود. نیما وزن رو حذف نکرد، فقط نظم وزن رو به هم زد.
ویژگی های وزن در شعر نیمایی:

• بر اساس وزن عروضی: شعر نیمایی هم مثل شعر سنتی، بر اساس وزن های عروضیه، اما این وزن ها رو به شکل دیگه ای استفاده می کنه.
• تساوی مصراع ها از بین می ره: تو شعر سنتی، همه ی مصراع ها باید هم وزن و هم اندازه باشن. ولی تو شعر نیمایی، طول مصراع ها متفاوته. یعنی یه مصراع می تونه کوتاه باشه و مصراع بعدی بلندتر، ولی همه ی اونا تو یک وزن عروضی قرار دارن.
• آزادی در محل قافیه: تو شعر نیمایی، قافیه دیگه لازم نیست حتماً آخر هر بیت بیاد. می تونه تو هر کجای شعر و در فاصله های نامنظم قرار بگیره. حتی ممکنه بعضی از مصراع ها اصلاً قافیه نداشته باشن.
• اوزان طویل و کوتاه: شاعر می تونه از اوزان عروضی بلند یا کوتاه استفاده کنه و اونها رو با هم ترکیب کنه. این کار باعث انعطاف پذیری بیشتر تو وزن می شه.
• موسیقی درونی: شعر نیمایی بیشتر به موسیقی درونی کلمات و هماهنگی معنایی و آوایی توجه داره، نه فقط وزن ظاهری و منظم.

مثال هایی از شعر نیمایی و نحوه وزن شناسی آن:
شعر افسانه نیما یوشیج یا آی آدم ها رو بخونید. می بینید که مصراع ها کوتاه و بلند هستن، قافیه تو جای مشخصی نمیاد و هر بخش از شعر، یه داستان یا مفهوم خاصی رو دنبال می کنه. وزن شناسی شعر نیمایی هم مثل شعر سنتی با تقطیع انجام میشه، اما نکته اصلی اینجاست که ارکان عروضی ممکنه تکرار نشن یا طول های متفاوتی داشته باشن.

۲.۱۲. درس ۱۲: حسن تعلیل، حس آمیزی و اسلوب معادله – دلیل های قشنگ، ترکیب های جالب

درس آخر هم سه تا آرایه مهم دیگه رو معرفی می کنه که تو ادبیات خیلی کاربرد دارن.
۱. حسن تعلیل:

یعنی یه دلیل قشنگ و شاعرانه، غیر از دلیل واقعی و علمی، برای یه اتفاق یا پدیده بیان می کنیم. این دلیل کاملاً خیالیه و جنبه ی ادبی داره، نه منطقی.

مثال: «گویی بیداران هرگز نخفته اند / از دیده آب صاف بر خاک می فشانند» (شاعر دلیل قطرات شبنم روی برگ رو نه دلیل علمی، بلکه اشک بیداران بیان کرده).

۲. حس آمیزی:

وقتی دو یا چند حس مختلف (مثل بینایی، شنوایی، چشایی، بویایی، بساوایی) رو تو یه عبارت با هم ترکیب می کنیم. یعنی مثلاً یه چیزی رو با حسی غیر از حس خودش بیان می کنیم.

مثال: «صدای گرم او دل ها را گرم می کرد» (صدا مربوط به حس شنوایی است و گرم مربوط به حس بساوایی؛ ترکیب شده اند).

۳. اسلوب معادله:

وقتی دو تا مصراع داریم که هر کدومشون به تنهایی یه جمله ی مستقل و کاملاً معنی دارن، اما مصراع دوم برای مصراع اول یه مثال، دلیل یا توضیح واضحه. این دو مصراع با هم برابرن و حکم یه معادله رو دارن. رابطه شون مثل رابطه ی همانطور که… یا مثل این می مونه که… هست.

مثال: «دل بی عشق نتواند که با معشوق پیوندد / چنان مرغی که بی پرواز نتواند به اوج رسد» (مصراع دوم، مثالی برای مصراع اول است).

این آرایه ها با خلاقیت شاعر در بیان مفاهیم، زیبایی و تازگی خاصی به شعر می دن.

چطوری از این خلاصه نهایت استفاده رو ببری و تو امتحانا بترکونی؟

خب، تا اینجا خلاصه تمام درس های گلبرگ علوم و فنون ادبی (۳) رو با هم مرور کردیم. حالا می خوام بهت بگم که چطوری از این اطلاعات نهایت استفاده رو ببری تا هم برای امتحانای نهایی آماده بشی، هم برای کنکور. فقط خوندن کافی نیست، باید هوشمندانه عمل کنی!

۳.۱. برنامه ریزی کن، هوشمندانه درس بخون:

این خلاصه مثل یه نقشه ی راهه، نه همه ی گنج! اول از همه، این خلاصه رو کنار کتاب درسیت بذار. وقتی معلمت یه درس رو تدریس می کنه، بلافاصله بیا سراغ خلاصه ی اون درس و مرورش کن. اینجوری مطلب تو ذهنت جا میفته. اگه وقت نداری که کل کتاب رو بخونی، می تونی اول این خلاصه رو بخونی تا یه دید کلی پیدا کنی، بعدش بری سراغ تست زنی و اگه جایی مشکل داشتی، به درس نامه اصلی کتاب یا همین خلاصه برگردی. برنامه ریزی کن که هر روز یه بخش کوچیک رو مرور کنی تا مطالب روی هم تلنبار نشن.

۳.۲. تکرار و تمرین، رمز موفقیته:

علوم و فنون ادبی، درس فراریه! یعنی اگه تکرار نکنی، یادت می ره. بعد از اینکه خلاصه ی هر درس رو خوندی، حتماً برو سراغ نمونه سوالات و آزمون های جامع. کتاب گلبرگ هم کلی سوال داره. هرچی بیشتر تمرین کنی، نکات بیشتر تو ذهنت تثبیت می شه و با انواع سوالات آشنا می شی. یادت باشه، «کار نیکو کردن از پر کردن است»!

۳.۳. به بارم بندی امتحانا حواست باشه:

یکی از برگ های برنده ی کتاب گلبرگ (و البته این خلاصه)، بارم بندی امتحانات نهاییه. این بارم بندی بهت نشون می ده که کدوم مباحث نمره ی بیشتری دارن. اگه وقتت کمه و نزدیک امتحانه، اولویت رو بذار روی اون درس ها و مباحثی که بارم بیشتری دارن. اینجوری می تونی با حداقل زمان، بیشترین نمره رو بگیری.

۳.۴. از پاسخنامه ها درس بگیر:

وقتی سوالی رو غلط زدی یا نتونستی حل کنی، فقط به جواب درست نگاه نکن! برو سراغ پاسخنامه ی تشریحی و با دقت بخونش. ببین چرا اون گزینه درست بوده و چرا اشتباه تو غلطه. پاسخنامه ها خودشون یه منبع آموزشی خیلی خوبن که بهت کمک می کنن ضعف هات رو پیدا کنی و اونا رو برطرف کنی. یادگیری از اشتباهات، بهترین روش یادگیریه.

به طور کلی، این خلاصه یک ابزار قدرتمنده. مهم اینه که چطوری ازش استفاده کنی. اگه با برنامه، با تمرین و با دقت ازش استفاده کنی، مطمئن باش که موفقیت تو امتحانات نهایی و کنکور برات حتمیه.

نتیجه گیری

در آخر، باید بگم که درس علوم و فنون ادبی (3) دوازدهم رشته انسانی واقعاً درس مهم و پرنکته ایه، هم برای امتحانات نهایی و هم برای کنکور سراسری. کتاب گلبرگ علوم و فنون ادبی (3) به قلم خانم فاطمه اکران هم که معرف حضور هست، یه منبع عالی و کاربردیه که تمام نیازهای یه دانش آموز کنکوری رو پوشش می ده.

این خلاصه ی کاملی که براتون آماده کردیم، دقیقاً همین هدفو دنبال می کنه: اینکه تو این مسیر پر از درس و آزمون، یه همراه مطمئن داشته باشی. با این خلاصه، می تونی همه ی مفاهیم کلیدی هر درس رو سریع و کاربردی مرور کنی، برای امتحانات یه جمع بندی حسابی داشته باشی و بدون اینکه لازم باشه وقت زیادی بذاری، به تمام نکات مهم دسترسی پیدا کنی.

حالا دیگه وقتشه که از این منبع استفاده کنی. خلاصه کتاب گلبرگ علوم و فنون ادبی (3) دوازدهم رشته علوم انسانی (نویسنده فاطمه اکران) رو بارها و بارها بخون، نکات مهم رو علامت بزن و باهاش تمرین کن. یادت باشه، تلاش و پشتکار تو مسیر درس خوندن حرف اول رو می زنه. امیدوارم که با استفاده از این خلاصه و تلاش خودت، بهترین نتیجه ها رو بگیری و تو امتحانات و کنکور بدرخشی. موفق باشی!