مهرالمتعه به چه معناست؟

مهرالمتعه یکی از انواع مهریه است که شاید اسمش کمتر به گوشتان خورده باشد؛ این مهر در شرایط خاصی به زن تعلق می گیرد، به خصوص وقتی در زمان عقد مهریه ای مشخص نشده باشد و مرد پیش از نزدیکی، زن را طلاق بدهد. با ما همراه باشید تا ببینیم این مهر چیست و چه تفاوت هایی با بقیه مهریه ها دارد.

وقتی اسم مهریه می آید، خیلی از ما یاد سکه و طلا می افتیم که از اول ازدواج توی سند ازدواج ثبت شده. اما خب همیشه هم ماجرا به این سادگی ها نیست. گاهی اوقات پیش میاد که زن و مرد، بنا به دلایل مختلف، موقع عقد، مهریه ای برای هم مشخص نمی کنن. یا مثلاً ممکنه زندگی مشترکشون اونقدر کوتاه باشه که اصلاً به فاز نزدیکی نرسه و بعدش تصمیم به جدایی بگیرن. دقیقاً همین جاهاست که پای یه نوع خاص از مهریه به اسم مهرالمتعه به میون میاد.

مهرالمتعه یه حق مالی مهم برای خانم هاست که تو قانون مدنی ما بهش اشاره شده و هدفش هم اینه که زن توی شرایطی که مهریه مشخصی نداره، بی حق و حقوق نمونه. شناخت دقیق این نوع مهریه هم برای خانم ها مهمه که حقوقشون رو بدونن، هم برای آقایون که از تعهداتشون باخبر باشن، و هم برای همه کسانی که می خوان دانش حقوقی شون رو تو حوزه خانواده بالا ببرن.

اصلاً مهرالمتعه چیست و از کجا آمده؟

بیایید اول ببینیم اصلاً این کلمه متعه از کجا اومده. متعه تو زبان عربی یعنی بهره مند کردن یا بهره دادن. پس مهرالمتعه هم یعنی چیزی که مرد به عنوان بهره مندی یا جبران، به زن می ده.

حالا از نظر حقوقی، قانون گذار ما توی ماده ۱۰۹۳ قانون مدنی به صراحت مهرالمتعه رو تعریف کرده. طبق این ماده:

«هرگاه مهر در عقد ذکر نشده باشد و شوهر قبل از نزدیکی و تعیین مهر، زن خود را طلاق دهد، زن مستحق مهرالمتعه است.»

یعنی چی؟ یعنی اگه شما و همسرتون ازدواج کردید، ولی توی عقدنامه هیچ مهریه ای رو مشخص نکردید و حتی بعد از عقد هم در مورد مبلغش توافقی نداشتید، و قبل از اینکه با هم رابطه زناشویی (نزدیکی) داشته باشید، همسر شما تصمیم به طلاق می گیره، اون وقت شما مستحق مهرالمتعه می شید. این مهر دیگه بر اساس توافق قبلی نیست، بلکه دادگاه با توجه به یه سری معیارها مبلغش رو تعیین می کنه.

ریشه قرآنی مهرالمتعه: نگاهی به سوره بقره

شاید براتون جالب باشه که بدونید ریشه این نوع مهریه برمی گرده به قرآن کریم. توی آیه ۲۳۶ سوره بقره به زیبایی به این موضوع اشاره شده. این آیه می فرماید:

«لاَّ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِن طَلَّقْتُمُ النِّسَاء مَا لَمْ تَمَسُّوهُنُّ أَوْ تَفْرِضُواْ لَهُنَّ فَرِیضَهً وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدْرُهُ مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِینَ»

اگه بخواهیم ساده تر معنی کنیم، یعنی: «اگر زنانی را که با آن ها نزدیکی نکرده اید و مهری هم برایشان تعیین نکرده اید، طلاق دهید، ایرادی بر شما نیست. ولی آن ها را به نحو شایسته (متعه) بهره مند کنید؛ مرد توانگر به اندازه توانش و مرد تنگدست به اندازه وسعش. این یک حق است بر نیکوکاران.»

همین آیه نشون می ده که فلسفه مهرالمتعه، جبران و حمایت از زنیه که بدون هیچ مهریه مشخصی و بدون اینکه زندگی مشترک واقعی رو تجربه کنه، جدا میشه. این یک جور دلجویی و هدیه از طرف مرد به زن محسوب میشه تا زن با دست خالی از زندگی مشترک بیرون نره.

سه شرط اصلی برای اینکه مهرالمتعه به شما تعلق بگیره!

مهرالمتعه مثل بقیه مهریه ها نیست که فقط با عقد نکاح به گردن مرد بیفته. برای اینکه این حق مالی به زن تعلق بگیره، باید حتماً سه تا شرط مهم و کلیدی کنار هم جمع بشن. اگه حتی یکی از این شرایط نباشه، دیگه اسمش مهرالمتعه نیست و زن نمی تونه این نوع مهریه رو مطالبه کنه. بیایید دونه به دونه این شرایط رو با هم بررسی کنیم:

1. در عقدنامه مهریه ای تعیین نشده باشه (و بعدش هم توافقی نباشه)

اولین و شاید مهم ترین شرط برای مهرالمتعه اینه که تو همون لحظه عقد نکاح دائم، مهریه ای برای زن تعیین نشده باشه. یعنی توی عقدنامه یا سند ازدواج، جلوی بخش مهریه چیزی نوشته نشده باشه یا به عبارتی، مهریه مسکوت گذاشته شده باشه. همچنین، بعد از عقد هم زن و مرد نباید روی مبلغ مشخصی به عنوان مهریه توافق کرده باشن.

البته یه نکته ظریف حقوقی اینجا هست. بعضی ها فکر می کنن اگه تو عقد صراحتاً بگن مهریه ای در کار نیست (یعنی شرط عدم مهر بکنن)، بازم ممکنه مهرالمتعه تعلق بگیره. اما طبق ماده ۱۰۹۳ قانون مدنی، مهرالمتعه برای حالتیه که مهریه اصلا ذکر نشده باشه، نه اینکه توافق کنن که مهریه ای نباشه. پس اگه شرط عدم مهر شده باشه، معمولاً مهرالمتعه به اون معنای خاص خودش تعلق نمی گیره و این موضوع ممکنه به بحث های حقوقی دیگه منجر بشه و زن در شرایط دیگری مستحق مهرالمثل خواهد شد. بنابراین، برای مهرالمتعه، شرط اصلی اینه که اصلاً صحبتی از مهریه به میان نیومده باشه.

2. نزدیکی (رابطه زناشویی) بین زن و مرد اتفاق نیفتاده باشه

شرط دوم هم خیلی واضحه: قبل از اینکه زن و مرد با هم نزدیکی یا رابطه زناشویی داشته باشن، باید طلاق صورت گرفته باشه. این یعنی زندگی مشترک اونقدر عمیق نشده که به این مرحله برسه. اگه حتی یک بار هم نزدیکی اتفاق بیفته، دیگه مهرالمتعه معنی پیدا نمی کنه و در صورت عدم تعیین مهریه، پای یک نوع مهریه دیگه به اسم مهرالمثل به میون میاد که بعداً بیشتر در موردش صحبت می کنیم. این شرط، تمایز اصلی مهرالمتعه از مهرالمثل هست.

3. طلاق از طرف آقا باشه، نه دلایل دیگه!

آخرین شرط هم اینه که جدا شدن زن و مرد باید حتماً از طریق طلاق و با اراده و تصمیم مرد باشه. یعنی اگه خدای نکرده یکی از زوجین فوت کنه، یا عقد به دلیل مشکلاتی مثل فسخ نکاح (مثلاً اگه یکی از طرفین بیماری خاصی داشته باشه) یا انفساخ (مثل ارتداد یکی از زوجین) از بین بره، یا حتی اگه این جدایی به خاطر درخواست طلاق از طرف زن باشه، در این صورت زن مستحق مهرالمتعه نخواهد بود. مهرالمتعه فقط و فقط در صورتی به زن تعلق می گیره که مرد تصمیم به طلاق بگیره و زن رو طلاق بده.

پس یادمون باشه، برای اینکه مهرالمتعه به خانمی تعلق بگیره، هر سه این شرایط باید دست به دست هم بدن و همزمان وجود داشته باشن. اگه این سه تا ستون محکم کنار هم نباشن، بحث مهرالمتعه منتفی میشه و باید دنبال حقوق مالی دیگه بود.

مهرالمتعه چطور تعیین میشه و چقدره؟ ملاک دادگاه چیه؟

حالا که فهمیدیم مهرالمتعه چیه و تحت چه شرایطی به زن تعلق می گیره، این سوال پیش میاد که خب، مبلغش چقدره؟ کی و چطوری این مبلغ رو تعیین می کنه؟ اینجا دیگه مثل مهرالمسمی نیست که از اول روی مبلغی توافق شده باشه. تعیین میزان مهرالمتعه یه فرآیند کاملاً قانونی داره که توسط دادگاه انجام میشه و معیارهای مشخصی هم براش وجود داره.

نقش وضعیت مالی مرد در تعیین مهرالمتعه

مهم ترین و اصلی ترین ملاک برای تعیین مبلغ مهرالمتعه، وضعیت مالی مرده. قانون گذار ما این رو توی ماده ۱۰۹۴ قانون مدنی به صراحت گفته:

«برای تعیین مهرالمتعه حال مرد از حیث غنا و فقر ملاحظه می شود.»

یعنی چی؟ یعنی دادگاه نگاه می کنه ببینه مرد چقدر دارایی داره، چقدر درآمد داره، چقدر ثروتمنده یا چقدر وضع مالیش معمولیه. این خیلی مهمه که بدونیم تو این نوع مهریه، دیگه شأن و جایگاه اجتماعی زن، میزان تحصیلاتش یا هر چیز دیگه که تو مهریه های دیگه مثل مهرالمثل مطرحه، ملاک نیست. تمام تمرکز روی وضعیت مالی مرده.

مثلاً تصور کنید آقای «الف» که وضع مالیش توپه و چندین ملک و حساب بانکی پر و پیمون داره، همسرش رو قبل از نزدیکی طلاق می ده. مبلغ مهرالمتعه ای که دادگاه براش تعیین می کنه، قطعاً خیلی بیشتر از آقای «ب» هست که یه کارمند با حقوق متوسطه و بعد از چند ماه همسرش رو تو همین شرایط طلاق داده. دادگاه سعی می کنه یه مبلغی رو تعیین کنه که هم برای مرد قابل پرداخت باشه و هم به نوعی جبران کننده شرایط پیش آمده برای زن باشه، البته با توجه به توانایی مالی مرد.

عوامل دیگه که ممکنه روی مبلغ مهرالمتعه اثر بذارن

با اینکه وضعیت مالی مرد مهم ترین فاکتوره، ولی خب عوامل دیگه ای هم هستن که می تونن به شکل جزئی روی تصمیم دادگاه اثر بذارن. این عوامل بیشتر در مرحله کارشناسی و تصمیم گیری قاضی نقش دارن:

• شأن زن: با اینکه ملاک اصلی نیست، اما قاضی معمولاً یه نگاهی هم به شأن و جایگاه عرفی زن داره تا مبلغی تعیین بشه که خیلی خارج از عرف نباشه.
• مدت زمان زندگی مشترک کوتاه: اگه مدت زمان عقد تا طلاق خیلی کم بوده باشه، مثلاً چند هفته یا چند ماه، این ممکنه در تعیین مبلغ اثر بذاره.
• عرف و عادت: عرف جامعه و منطقه ای که زوجین در اون زندگی می کنن هم می تونه تو تصمیم دادگاه مؤثر باشه. دادگاه سعی می کنه مبلغی تعیین کنه که با عرف محل همخوان باشه.

معمولاً برای تعیین دقیق میزان مهرالمتعه، دادگاه از «کارشناس دادگستری» کمک می گیره. این کارشناس با بررسی دقیق وضعیت مالی مرد و در نظر گرفتن سایر عوامل، یه مبلغ پیشنهادی رو به دادگاه ارائه می ده و در نهایت، قاضی بر اساس نظر کارشناس و سایر شواهد و قرائن، حکم نهایی رو صادر می کنه.

فرق مهرالمتعه با مهرالمثل و مهرالمسمی در چیه؟

تا اینجا حسابی در مورد مهرالمتعه صحبت کردیم. اما همونطور که می دونید، ما تو قانون انواع مختلفی از مهریه داریم و گاهی اوقات این اسامی شبیه به هم، آدم رو حسابی گیج می کنن. مهرالمسمی، مهرالمثل و مهرالمتعه سه تا از مهم ترین انواع مهریه هستن که هر کدوم شرایط و قواعد خودشون رو دارن. دونستن تفاوت هاشون به شما کمک می کنه تا دقیقاً بدونید تو هر شرایطی، حق شما یا طرف مقابل چیست. بیایید این سه تا رو از هم تفکیک کنیم.

مهرالمسمی: همونی که توافق میشه و تو عقدنامه میاد

«مهرالمسمی» (Mahr al-Musamma) از اسمش پیداست: مهریه ای که اسمش گفته شده و مشخصه! یعنی زن و مرد، موقع عقد، با رضایت و توافق خودشون، یه مبلغ یا یه مال مشخص رو به عنوان مهریه تعیین می کنن و توی عقدنامه هم ثبتش می کنن. این می تونه سکه، ملک، پول نقد، طلا یا هر چیز دیگه ای باشه که ارزش مالی داشته باشه. مهرالمسمی رایج ترین نوع مهریه تو جامعه ماست و زن به محض عقد، مالک اون میشه و هر وقت بخواد می تونه اونو از مرد مطالبه کنه، چه نزدیکی اتفاق افتاده باشه چه نه.

مهرالمثل: مهریه بر اساس شأن و جایگاه زن

«مهرالمثل» (Mahr al-Mithl) وقتی به کار میاد که توی عقد نکاح دائم، یا اصلاً مهریه مشخص نشده باشه، یا مهریه ای که تعیین شده به هر دلیلی باطل یا نامعلوم باشه (مثلاً یه چیزی تعیین شده که مالیت نداره). اما فرق اصلیش با مهرالمتعه اینجاست: مهرالمثل وقتی تعلق می گیره که نزدیکی (رابطه زناشویی) بین زن و مرد اتفاق افتاده باشه.

حالا اگه مهریه تعیین نشده و نزدیکی هم اتفاق افتاده، دادگاه میاد و با توجه به ویژگی های زن مثل:

• سن
• تحصیلات
• شغل
• وضعیت ظاهری
• موقعیت خانوادگی و اجتماعی
• و عرف منطقه و زنان مشابه او،

یه مبلغی رو به عنوان مهریه برای اون زن تعیین می کنه. اسمش هم روشه، یعنی «مِثل» زن. این مهریه به وضعیت مالی مرد کاری نداره و فقط بر اساس شأن و اوصاف زنه.

یه نگاه مقایسه ای جامع: مهرالمتعه، مهرالمثل و مهرالمسمی

حالا بیایید برای اینکه قشنگ توی ذهنتون جا بیفته، یه جدول مقایسه ای ببینیم:

ویژگی	مهرالمتعه	مهرالمثل	مهرالمسمی
زمان تعیین در عقد	اصلاً تعیین نشده باشد و بعداً هم توافق نشده باشد.	تعیین نشده باشد یا باطل/مجهول باشد.	در حین عقد به صورت مشخص تعیین شده باشد.
شرط وقوع نزدیکی	قبل از نزدیکی باید طلاق اتفاق بیفتد.	بعد از نزدیکی تعلق می گیرد.	چه قبل و چه بعد از نزدیکی، به زن تعلق دارد.
معیار تعیین میزان	وضعیت مالی مرد (توانگر یا تنگدست بودن).	شأن و اوصاف زن (سن، تحصیلات، موقعیت اجتماعی و…).	توافق زوجین (هرچه توافق شده باشد).
نوع انحلال نکاح	فقط طلاق توسط مرد.	طلاق، فسخ، انفساخ یا فوت هر یک از زوجین.	طلاق، فسخ، انفساخ یا فوت هر یک از زوجین.
مستند قانونی اصلی	مواد 1093 و 1094 قانون مدنی.	مواد 1087، 1091، 1099 و 1100 قانون مدنی.	مواد 1082 و 1085 قانون مدنی.

با این جدول، دیگه فکر نمی کنم هیچ ابهامی بین این سه نوع مهریه باقی بمونه. هر کدوم جایگاه خاص خودشون رو دارن و برای شرایط خاصی در نظر گرفته شدن تا حقوق زن در هر موقعیتی حفظ بشه.

چند نکته مهم و کاربردی درباره مهرالمتعه

حالا که حسابی با مهرالمتعه آشنا شدیم و فرقش رو با بقیه مهریه ها فهمیدیم، بد نیست به چند تا نکته مهم و کاربردی دیگه هم اشاره کنیم که ممکنه تو ذهن شما سوال ایجاد کنه یا تو موقعیت های واقعی به دردتون بخوره. این نکات بهتون کمک می کنه تا درک کامل تری از این حق مالی داشته باشید.

اگر خدای نکرده زن یا مرد فوت کنند، وضعیت مهرالمتعه چی میشه؟

یکی از سوالات مهم اینه که اگه قبل از نزدیکی، یکی از زوجین فوت کنه، آیا باز هم مهرالمتعه تعلق می گیره؟

• فوت زن قبل از نزدیکی: اگه زن قبل از نزدیکی و تعیین مهریه و قبل از طلاق، فوت کنه، مهرالمتعه به ورثه او تعلق نمی گیره. چرا؟ چون یکی از شرایط اصلی مهرالمتعه، همونطور که گفتیم، طلاق توسط مرد است. اگر طلاقی در کار نباشه، مهرالمتعه هم منتفیه. در این حالت، طبق قانون، چون مهریه تعیین نشده و نزدیکی هم اتفاق نیفتاده، چیزی به ورثه زن تعلق نمی گیرد.
• فوت مرد قبل از نزدیکی: اگه مرد قبل از نزدیکی و تعیین مهریه فوت کنه، زن مستحق مهرالمتعه نیست. باز هم به همون دلیل که طلاق شرط اصلیه. اما در این شرایط، زن مستحق هیچ مهریه ای هم نیست (نه مهرالمتعه، نه مهرالمثل، نه مهرالمسمی، چون هیچ کدام از شرایطش فراهم نیست). این نکته رو همیشه به خاطر داشته باشید.

آیا مهرالمتعه به عقد موقت (صیغه) تعلق می گیره؟

جواب این سوال یک کلمه است: خیر! مهرالمتعه فقط و فقط مخصوص عقد نکاح دائم هست. توی عقد موقت یا همون صیغه، اصولاً باید مهریه از همون اول و توی خود عقد تعیین بشه و اگه مهریه ای مشخص نشه، عقد باطل خواهد بود. پس مفهوم مهرالمتعه که برای حالت عدم ذکر مهریه در عقد دائم هست، اصلاً توی عقد موقت کاربرد نداره.

چطوری میشه برای مطالبه مهرالمتعه اقدام کرد؟

اگه خدای نکرده تو شرایطی قرار گرفتید که فکر می کنید مستحق مهرالمتعه هستید و همه شرایطی که گفتیم وجود داره، باید برای مطالبه اون اقدام کنید. مراحل اولیه معمولاً شامل این چیزهاست:

1. مراجعه به دادگاه خانواده: شما باید دادخواست مطالبه مهرالمتعه رو به دادگاه خانواده محل اقامت خودتون یا همسرتون بدید.
2. ثبت دادخواست: دادخواست رو از طریق دفاتر خدمات قضایی الکترونیک ثبت می کنید.
3. بررسی مدارک: دادگاه مدارک عقدنامه، شناسنامه و هر سند دیگه ای که نشون بده شرایط مهرالمتعه وجود داره رو بررسی می کنه.
4. ارجاع به کارشناس: همونطور که قبلاً گفتیم، دادگاه برای تعیین مبلغ، پرونده رو به کارشناس دادگستری ارجاع می ده تا با بررسی وضعیت مالی مرد، مبلغ رو تعیین کنه.
5. صدور رأی: در نهایت، دادگاه با توجه به نظر کارشناس و سایر شواهد، رأی نهایی رو صادر می کنه.

یادتون باشه که این فرآیندها ممکنه کمی زمان بر باشه و بسته به پیچیدگی پرونده، فرق می کنه. داشتن یک وکیل خوب و مشاوره حقوقی تخصصی تو این مراحل، می تونه کارتون رو خیلی راحت تر و سریع تر پیش ببره و از بروز اشتباهات احتمالی جلوگیری کنه.

جمع بندی و حرف آخر

خب، رسیدیم به انتهای این بحث مفصل و کاربردی درباره مهرالمتعه. امیدوارم الان دیگه کاملاً متوجه شده باشید که مهرالمتعه به چه معناست و چه جایگاهی تو قوانین خانواده ما داره. دیدیم که این نوع مهریه، یه جور حمایت قانونی از زن تو شرایط خاصیه که تو عقد مهریه تعیین نشده و قبل از نزدیکی، مرد تصمیم به طلاق گرفته.

توی این مسیر، از تعریف دقیق مهرالمتعه با استناد به ماده ۱۰۹۳ قانون مدنی گفتیم و حتی ریشه های قرآنی اون رو هم بررسی کردیم. فهمیدیم که سه تا شرط اساسی برای تعلق مهرالمتعه وجود داره: مهریه تو عقد ذکر نشده باشه، نزدیکی اتفاق نیفتاده باشه، و طلاق هم از طرف مرد باشه. مهم تر از همه، دیدیم که برخلاف مهرالمثل که به شأن زن نگاه می کنه و مهرالمسمی که بر اساس توافقه، مهرالمتعه تماماً بر اساس وضعیت مالی مرده که با نظر کارشناس و حکم دادگاه تعیین میشه.

به طور کلی، تو مسائل حقوقی خانواده، به خصوص وقتی پای طلاق و حقوق مالی به میون میاد، پیچیدگی ها و نکات ظریف خیلی زیادن. شاید خوندن این مقاله کلی ابهام رو براتون برطرف کرده باشه، اما هیچ وقت از دریافت مشاوره تخصصی از یه وکیل یا مشاور حقوقی مجرب غافل نشید. اونا می تونن بهترین راهنمایی ها رو بهتون بدن و تو مراحل قانونی، دستتون رو بگیرن تا حقتون ضایع نشه.