چرا پدر قاتل فرزند قصاص نمی شود

بله، در نظام حقوقی ایران و بر اساس فقه شیعه، پدر یا جد پدری که فرزند خود را عمداً به قتل برساند، قصاص نمی شود. این حکم، گرچه برای بسیاری سؤال برانگیز است و احساسات عمومی را جریحه دار می کند، اما ریشه های عمیقی در مبانی فقهی و روایات اسلامی دارد که شاید کمتر کسی از جزئیاتش باخبر باشد.

شاید شما هم بارها این جمله را شنیده اید یا در اخبار پرونده هایی مثل رومینا اشرفی دیده اید که چطور این حکم، بحث برانگیز شده و خیلی ها از آن سر در نمی آورند. اما آیا واقعاً این حکم به این معنی است که پدر قاتل بی مجازات می ماند؟ یا فلسفه ای پشت این قضیه هست که اگر بدانیم، کمی از سردرگمی مان کم می شود؟ در این مقاله، می خواهیم با هم قدم به قدم این موضوع پیچیده را باز کنیم و ببینیم چرا فقها و قانون گذاران ما چنین حکمی را صادر کرده اند و تفاوتش با قصاص مادر چیست. هدف این است که از دریچه فقه و حقوق، به یک درک روشن تر برسیم و از نگاه های صرفاً احساسی فاصله بگیریم.

اصل ماجرا چیست؟ پدر و جد پدری از قصاص معافند!

اول از همه، بیایید اصل قضیه را شفاف کنیم. بله، این موضوع یک واقعیت حقوقی و فقهی است. یعنی اگر پدری (یا پدربزرگی از سمت پدری، که به او جد پدری می گوییم) فرزند خودش را به عمد به قتل برساند، طبق قانون و فقه شیعه، قصاص نمی شود. این مسئله فقط یک باور عامیانه نیست، بلکه در قانون مجازات اسلامی کشور ما هم به صراحت آمده است. ماده ۳۰۱ قانون مجازات اسلامی این موضوع را تایید می کند که اگر قاتل، پدر یا جد پدری مقتول باشد، از قصاص معاف است.

شاید این موضوع برای خیلی ها عجیب باشد و اولین سوالی که پیش می آید این است که یعنی هیچ مجازاتی ندارد؟ خب، اینجا باید بگویم که نه! معافیت از قصاص به معنای بی مجازات ماندن نیست. پدر قاتل ممکن است با مجازات های دیگری مثل پرداخت دیه، حبس یا سایر مجازات های تعزیری روبرو شود که در ادامه به آن ها می پردازیم. اما فعلاً همین را بدانید که از قصاص نفس که به معنای کشتن قاتل در برابر مقتول است، معاف می شود.

مبانی فقهی؛ ریشه این حکم در کجاست؟

حالا که متوجه شدیم اصل حکم چیست، وقت آن است که به ریشه های این قانون در فقه شیعه نگاهی بیندازیم. احکام الهی معمولاً بر اساس مصالح و مفاسدی وضع می شوند که ممکن است همه جزئیات آن برای ما روشن نباشد. اما در مورد عدم قصاص پدر، دلایل و مستندات فقهی محکمی وجود دارد.

روایات اهل بیت (ع)؛ حرف آخر را از معصومین می شنویم

یکی از مهم ترین دلایلی که فقهای شیعه برای این حکم ارائه می کنند، روایات معتبری است که از ائمه معصومین (ع) به دست ما رسیده است. این روایات، که به آن ها نص می گوییم، به صراحت بیان می کنند که پدر به خاطر قتل فرزندش قصاص نمی شود. مثلاً، در روایتی از امام صادق (ع) می خوانیم که فرمودند: لا یُقادُ والِدٌ بِوَلَدِهِ یعنی پدر به خاطر (قتل) فرزندش قصاص نمی شود. یا در روایتی دیگر از ایشان پرسیدند: آیا مردی که پسرش را می کشد، کشته می شود؟ فرمودند: خیر.

این روایات برای فقهای شیعه، حجت و سند قطعی محسوب می شوند. وقتی کلام معصوم (ع) در این خصوص واضح و صریح باشد، دیگر جای چون و چرا باقی نمی ماند و حکم بر اساس همین نصوص معتبر استخراج می شود. البته، بررسی سندی و دلالی این روایات توسط علما به دقت انجام شده و اجماع بر صحت و اعتبار آن ها وجود دارد.

ولایت پدر بر فرزند؛ مفهومی کلیدی در فقه

یکی دیگر از مبانی مهم فقهی، مفهوم ولایت پدر (و جد پدری) بر فرزند است. در فقه شیعه، پدر و جد پدری از جهات مختلفی بر فرزند ولایت دارند. این ولایت، یک جایگاه حقوقی خاص است که ابعاد مختلفی دارد، از جمله ولایت بر اموال، ازدواج (در شرایط خاص) و مهم تر از همه در اینجا، ولایت در مسئله قصاص. پدر، ولیّ دم فرزند خودش محسوب می شود. ولیّ دم به کسی می گویند که حق مطالبه قصاص یا دیه را دارد. حالا تصور کنید، چطور ممکن است کسی که خودش ولیّ دم و صاحب حق خون مقتول است، توسط خودش قصاص شود؟

اینجا یک نکته ظریف و مهم وجود دارد: در ادبیات فقهی، فرزند مولی علیه پدر است، یعنی کسی که پدر بر او ولایت دارد. یک اصل کلی در فقه وجود دارد که مولی علیه نمی تواند مولی را قصاص کند. به عبارت ساده تر، کسی که تحت ولایت دیگری است، نمی تواند ولیّ خود را قصاص کند یا به سبب او قصاص شود. این مسئله یک اصل حقوقی-فقهی است و ریشه در جایگاه خاص پدر در نظام خانواده و فقه اسلامی دارد. البته باید تاکید کرد که این ولایت، به معنای حق مطلق کشتن نیست، بلکه به جایگاه حقوقی پدر در زمان وقوع جرم اشاره دارد و حکم قصاص را تحت تأثیر قرار می دهد.

اجماع فقهای شیعه؛ اتفاق نظر بر یک حکم

علاوه بر روایات صریح و مفهوم ولایت، اجماع فقهای شیعه هم بر عدم قصاص پدر قاتل فرزند تأکید دارد. اجماع به معنای اتفاق نظر و هم رأیی همه فقهای بزرگ در یک مسئله است. وقتی همه یا اکثریت قاطع فقهای گذشته و حال بر یک حکم خاص توافق دارند، این اجماع به عنوان یک دلیل محکم فقهی در کنار روایات قرار می گیرد و نشان دهنده قطعیت و استحکام آن حکم است. این اتفاق نظر، به ما اطمینان می دهد که حکم صادر شده، بر پایه مبانی قوی و بررسی های عمیق فقهی استوار است.

حکم عدم قصاص پدر (و جد پدری) در صورت قتل عمد فرزند، یک مسئله فقهی با ریشه های عمیق در روایات معتبر و مبانی ولایت است و نشان دهنده جایگاه ویژه پدر در نظام حقوقی اسلام است، نه چشم پوشی از جرم.

حکمت ها و فلسفه ها؛ چرا این حکم وضع شده؟

ممکن است با وجود دلایل فقهی، هنوز هم این سوال در ذهن شما باقی باشد که خب، حکمت این حکم چیست؟ چرا خدا چنین قانونی گذاشته است؟ اینجا باید تفاوت بین علت اصلی حکم و حکمت های احتمالی را توضیح دهیم. علت اصلی بسیاری از احکام الهی شاید برای ما کاملاً روشن نباشد، چون علم ما محدود است. اما می توانیم حکمت ها و فلسفه هایی را برای آن ها برشمریم که به درک بهتر کمک می کند. البته، این حکمت ها دلیل اثبات حکم نیستند، بلکه توجیهاتی برای آرامش ذهن ما هستند.

نگاهی به رابطه پدر و فرزند؛ جزء یا امتداد وجود؟

برخی از مفسرین و فقها، به رابطه عمیق و طبیعی پدر با فرزند اشاره می کنند و فرزند را به نوعی جزء یا امتداد وجود پدر می دانند. این دیدگاه، ریشه در بینش های فلسفی و طبیعی نسبت به خلقت دارد. پدر، بذر وجود فرزند را می کارد و به نوعی مسئول اصلی تکوین وجود اوست. از این منظر، کشتن فرزند توسط پدر، شبیه از بین بردن بخشی از وجود خود است. اگرچه این یک استدلال صرفاً فلسفی است و نه دلیل فقهی مستقیم برای عدم قصاص، اما می تواند یکی از حکمت های پشت پرده این حکم باشد. البته باید دقت کنیم که این دیدگاه، نباید به توجیه کشتار فرزندان توسط پدر تبدیل شود، بلکه صرفاً تلاشی برای فهم عمیق تر رابطه خلقت است.

جلوگیری از مصیبت مضاعف؛ حفظ شیرازه خانواده

یک حکمت دیگر که برای این حکم ذکر می شود، جلوگیری از وارد آمدن مصیبتی مضاعف به خانواده است. تصور کنید خانواده ای که داغ از دست دادن فرزند را تجربه کرده است. اگر پدر هم به خاطر قصاص اعدام شود، این خانواده، خصوصاً سایر فرزندان و همسر، با یک داغ بزرگ تر و آسیب های روحی به مراتب شدیدتر روبرو می شوند. در واقع، قصاص پدر، می تواند به نوعی داغ دیگری بر دل خانواده بگذارد و شیرازه آن را کاملاً از هم بپاشد. در این دیدگاه، هدف حفظ باقی مانده خانواده از آسیب های روحی و روانی بیشتر است.

عذاب وجدان و نادر بودن جرم؛ آیا کافیست؟

بعضی اوقات گفته می شود که قتل فرزند توسط پدر، اغلب در شرایط بسیار استثنایی، احساسی و غیرعادی اتفاق می افتد و این پدیده به طور کلی نادر است. همچنین، ادعا می شود که عذاب وجدان درونی پدر پس از ارتکاب چنین جنایتی، خود نوعی مجازات دردناک و مستمر است که شاید از هر قصاصی هم بدتر باشد. از این منظر، نیازی به قصاص بیرونی نیست، زیرا قصاص وجدان خود به خود اتفاق می افتد و بازدارندگی کافی را ایجاد می کند.

البته، این استدلال از سوی بسیاری، خصوصاً در جامعه امروز که شاهد موارد دلخراش قتل فرزند توسط پدر هستیم (مثل پرونده رومینا اشرفی)، مورد انتقاد قرار می گیرد. منتقدان می گویند که همه پدران چنین عذاب وجدانی ندارند و نادر بودن جرم هم نمی تواند دلیلی برای عدم قصاص باشد. به همین دلیل، تأکید می کنیم که این ها صرفاً حکمت های احتمالی هستند و نه دلایل اصلی و فقهی حکم، که بر پایه روایات و ولایت بنا شده است.

مادر قاتل فرزند قصاص می شود؛ چرا این تفاوت وجود دارد؟

شاید یکی از بزرگترین سوالاتی که ذهن بسیاری را به خود مشغول می کند و شبهات زیادی را به وجود می آورد، تفاوت حکم بین پدر و مادر در قتل فرزند باشد. این سوال که اگر پدر قصاص نمی شود، چرا مادر قصاص می شود؟ یکی از نقاط کلیدی این بحث است و پاسخ به آن می تواند بسیاری از ابهامات را برطرف کند.

حکم قصاص مادر؛ قانونی صریح و بدون ابهام

برخلاف پدر، در نظام حقوقی ایران و فقه شیعه، مادر در صورت قتل عمد فرزندش، قصاص می شود. این حکم به صراحت در قانون وجود دارد و فقها نیز بر آن اتفاق نظر دارند. یعنی اگر مادری به هر دلیلی، فرزند خود را به عمد به قتل برساند، مانند هر قاتل دیگری، اگر شرایط قصاص فراهم باشد، به قصاص نفس محکوم خواهد شد. این تفاوت، دقیقاً همان چیزی است که باعث می شود بسیاری فکر کنند تبعیضی در قانون وجود دارد، اما بیایید به ریشه این تفاوت نگاه کنیم.

تفاوت اساسی در ولایت؛ گره گشای اصلی شبهات

کلید اصلی فهم این تفاوت، باز هم به همان مفهوم ولایت برمی گردد که قبلاً درباره اش صحبت کردیم. در فقه شیعه، مادر بر فرزندش ولایت حقوقی به آن معنا که پدر دارد، ندارد. یعنی مادر، ولیّ دم فرزند محسوب نمی شود. این تفاوت در جایگاه حقوقی ولایت بین پدر و مادر، مهم ترین دلیل برای تفاوت در حکم قصاص است.

شاید بپرسید: مگر مهر مادر کمتر از پدر است؟ مگر مادر ۹ ماه فرزند را در شکم خود حمل نکرده و با او پیوند عمیق تری ندارد؟ چرا حکمت هایی که برای پدر گفته شد، برای مادر اعمال نمی شود؟ پاسخ این است که احکام فقهی، هرچند به حکمت های عمیق و مصالح جامعه توجه دارند، اما در نهایت بر مبنای اصول و چهارچوب های حقوقی و فقهی مشخصی بنا شده اند. «ولایت» پدری، یک جایگاه حقوقی خاص است که از نظر فقهی، مادر فاقد آن است. به همین دلیل، مادر نمی تواند ولیّ دم فرزند باشد و همین موضوع، باعث می شود که از حکم کلی قصاص استثنا نشود و مانند هر قاتل دیگری، مشمول قصاص قرار گیرد. این نگاه، فراتر از احساسات فردی و بر اساس مصلحت کلی و مبانی حقوقی وضع شده است.

ولایت حقوقی پدر بر فرزند، اصلی ترین تفاوت مبنایی بین قصاص پدر و مادر است؛ پدری که ولیّ دم است از قصاص معاف می شود، در حالی که مادر به دلیل عدم ولایت حقوقی، مشمول حکم قصاص نفس قرار می گیرد.

نگاهی کوتاه به فقه اهل سنت؛ تفاوت دیدگاه ها

جالب است بدانید که در میان فقهای اهل سنت، دیدگاه های متفاوتی وجود دارد. برخی از فقهای اهل سنت، مادر را نیز مانند پدر، از قصاص معاف می دانند. آن ها نیز به همان حکمت ها و فلسفه هایی که برای پدر گفته شد (مثل رابطه عاطفی، جلوگیری از مصیبت مضاعف و…) برای مادر نیز استناد می کنند. اما فقهای شیعه با تکیه بر روایات صریح ائمه (ع) و مبنای ولایت، این استثنا را فقط مخصوص پدر و جد پدری می دانند و بر این باورند که برای معافیت مادر از قصاص، نص صریح و اجماع فقهی کافی وجود ندارد. این خود نشان دهنده عمق و دقت در استنباط احکام در فقه شیعه است که هر استثنایی را نیازمند دلیل قوی می داند.

مجازات های جایگزین؛ آیا پدر قاتل بی مجازات می ماند؟

بعد از همه این توضیحات، یک سوال اساسی باقی می ماند: اگر پدر قصاص نمی شود، آیا هیچ مجازاتی برایش در نظر گرفته نشده است؟ قطعاً نه. همانطور که در ابتدا هم اشاره کردیم، عدم قصاص به معنای رها شدن از مجازات نیست. پدر قاتل فرزند، با چندین نوع مجازات دیگر روبرو خواهد شد که می تواند بسیار سنگین و بازدارنده باشد.

دیه؛ جبران خسارت به وارثان

اولین مجازات برای پدر قاتل، پرداخت دیه است. دیه، مبلغی است که بابت جبران خسارت مالی ناشی از قتل به اولیای دم مقتول پرداخت می شود. در اینجا، پدر خودش نمی تواند از دیه فرزندش سهمی ببرد، چون قاتل است. اما باید دیه را به سایر وراث شرعی مقتول (مثل مادر، خواهر و برادران مقتول) بپردازد. نحوه تقسیم دیه هم طبق قواعد ارث تعیین می شود. این پرداخت دیه، یک تعهد مالی سنگین است که پدر قاتل باید آن را ادا کند و می تواند فشار زیادی را بر او وارد آورد.

تعزیر؛ مجازاتی که قاضی تعیین می کند

علاوه بر دیه، پدر قاتل مشمول مجازات های تعزیری هم می شود. تعزیر، مجازاتی است که نوع و میزان آن توسط قاضی تعیین می شود و می تواند شامل حبس (زندان)، شلاق یا جریمه نقدی باشد. این مجازات ها برای تنبیه فرد و جلوگیری از تکرار جرم در نظر گرفته می شوند. قاضی با توجه به شرایط جرم، انگیزه قاتل، وضعیت روانی او و سایر جوانب پرونده، مجازات تعزیری متناسب را تعیین می کند. مدت و شدت حبس می تواند بسته به وخامت جرم و تشخیص قاضی، بسیار طولانی و سخت باشد.

جنبه عمومی جرم؛ جامعه هم خواهان عدالت است

قتل فرزند، علاوه بر جنبه خصوصی (که مربوط به حق اولیای دم است)، جنبه عمومی هم دارد. یعنی جامعه نیز از وقوع چنین جرمی آسیب می بیند و خواهان مجازات عامل آن است. به همین دلیل، دادستان به نمایندگی از جامعه، می تواند پیگیری قضایی کند و برای تعزیر پدر قاتل، درخواست مجازات بدهد. این یعنی حتی اگر خانواده مقتول از حق دیه خود هم بگذرند، باز هم پدر قاتل به دلیل جنبه عمومی جرم، از سوی حکومت مجازات خواهد شد و نمی تواند به طور کامل از چنگال قانون بگریزد.

آثار روانی و اجتماعی؛ مجازاتی فراتر از قانون

در کنار مجازات های قانونی، نباید از آثار روانی و اجتماعی این جنایت غافل شد. پدری که فرزند خود را به قتل می رساند، با عذاب وجدانی عمیق و شاید تا پایان عمر با کابوس این عمل زندگی کند. طرد اجتماعی از سوی خانواده، خویشاوندان و حتی جامعه، از دیگر مجازات های غیررسمی اما بسیار سنگین است. بسیاری از این افراد دچار افسردگی های شدید، مشکلات روانی و احساس گناه دائمی می شوند که شاید از هر زندانی هم طاقت فرساتر باشد. این ها مجازات هایی هستند که هیچ قانونی نمی تواند آن ها را تعیین کند، اما واقعیت زندگی پدر قاتل را تحت تأثیر قرار می دهند.

نتیجه گیری؛ درک عمیق تر برای آرامش ذهن

در نهایت، فهم عمیق حکمی مانند عدم قصاص پدر قاتل فرزند، نیازمند کنار گذاشتن نگاه های سطحی و احساسی و توجه به مبانی دقیق فقهی و حقوقی است. همانطور که دیدیم، این حکم بر پایه روایات معتبر ائمه معصومین (ع) و مفهوم ولایت پدر بر فرزند بنا شده است؛ ولایتی که او را در جایگاه ولیّ دم قرار می دهد و از شمول قصاص نفس خارج می کند.

این به معنای بخشش یا بی مجازات ماندن پدر نیست، بلکه او با پرداخت دیه به سایر ورثه، مجازات های تعزیری از جمله حبس، و همچنین مواجهه با جنبه عمومی جرم و تبعات روانی و اجتماعی شدید روبرو خواهد شد. تفاوت این حکم با قصاص مادر نیز در همین مفهوم ولایت ریشه دارد؛ جایی که مادر از نظر فقهی، ولیّ دم فرزند محسوب نمی شود و مشمول حکم عمومی قصاص قرار می گیرد.

هدف از این توضیحات، نه توجیه احساسی این حکم، بلکه فراهم آوردن درکی مستند و منطقی از مبانی آن است. احکام الهی، حتی اگر در ابتدا برای ما سؤال برانگیز باشند، در پس خود حکمت ها و مصالحی دارند که گاهی فهم آن ها فراتر از دانش محدود بشری است. درک این ابعاد به ما کمک می کند تا با آرامش بیشتری به نظام حقوقی و فقهی خود بنگریم و قضایای پیچیده را از زوایای مختلف تحلیل کنیم.