خلاصه کتاب هرمنوتیک و تئاتر (نویسنده محمود صابری)

کتاب «هرمنوتیک و تئاتر» محمود صابری، پلی بین فلسفه و هنر نمایشه که عمیقاً به رابطه تفسیر و اجرا می پردازه. این کتاب بهمون کمک می کنه بفهمیم چطور هرمنوتیک، فن فهمیدن، در دل تئاتر و عناصر مختلفش جریان داره و چطور می تونیم از دید این فلسفه، نمایش ها رو بهتر درک کنیم و حتی خلقشون کنیم.

اگه شما هم از اون دسته آدم هایی هستید که هم به تئاتر علاقه مندید و هم دوست دارید عمق فلسفی هنر رو درک کنید، یا شاید یه دانشجوی تئاتر یا فلسفه هستید که دنبال یه منبع حسابی برای پایان نامه تون می گردید، این مقاله دقیقاً برای شماست. ما اینجا قراره یه سفر کوتاه ولی پربار به دنیای هرمنوتیک و تئاتر داشته باشیم و ببینیم محمود صابری تو این کتاب چه گنجینه ای رو برای ما رو کرده. هدف ما اینه که بدون اینکه نیاز باشه کل کتاب رو زیر و رو کنید، یه دید کلی و عمیق از مباحث اصلی، استدلال ها و نتیجه گیری های کلیدی این اثر به دست بیارید. پس بزن بریم!

معرفی مختصر نویسنده و اثر

خب، اول از همه بیایید ببینیم اصلاً محمود صابری کیه و چرا این کتابش اینقدر مهمه. محمود صابری یه اسم آشنا تو زمینه مطالعات هنر و فلسفه، به خصوص تو حوزه تئاتر و نمایش در ایرانه. ایشون با دیدگاه های عمیق و تخصصی شون، یکی از پیشگامان ارتباط دادن مباحث فلسفی به هنر، به خصوص تئاتر هستن. کتاب «هرمنوتیک و تئاتر» رو انتشارات سوره مهر منتشر کرده که خودش یکی از ناشرهای معتبر تو حوزه هنر و اندیشه محسوب میشه.

این کتاب جایگاه خیلی ویژه ای تو ادبیات مطالعات هرمنوتیک و تئاتر تو ایران داره. چرا؟ چون برای اولین بار، به شکل جامع و عمیق، این دو حوزه رو به هم پیوند میزنه و نشون میده که چطور هرمنوتیک، که علم تفسیر و فهمه، میتونه چراغ راه ما تو دنیای پیچیده تئاتر باشه. قبل از این کتاب، منابع زیادی به این شکل تخصصی و متمرکز، این دو تا موضوع رو با هم بررسی نکرده بودن، همین باعث میشه اثر صابری یه جورایی پیشگام و راهگشا محسوب بشه.

بخش اول کتاب: هرمنوتیک در گذر زمان (خلاصه و تحلیل بخش اول)

تو بخش اول کتاب، محمود صابری اول میاد سراغ ریشه های هرمنوتیک و تعاریف پایه ای اون. انگار داره از پایه همه چیز رو توضیح میده تا هر کسی با هر سطحی از اطلاعات بتونه بفهمه. اینجا متوجه میشیم که هرمنوتیک فقط یه کلمه قلمبه سلمبه نیست، بلکه یه فن قدیمیه که همیشه با انسان بوده.

ریشه ها و تعاریف هرمنوتیک: فن تفسیر

هرمنوتیک در لغت، به معنای تفسیر و تأویله. از همون دوران یونان باستان که هرمنس، خدای پیام رسان، واسطه بین خدایان و انسان ها بود، مفهوم فهم و تفسیر هم وجود داشته. هرمنوتیک در واقع همون فن و هنر درک کردنه، فرقی هم نداره که این درک مربوط به یه متن باشه، یه نشونه، یا حتی یه پدیده فرهنگی. صابری تو این بخش، به ریشه های هرمنوتیک تو فرهنگ های مختلف، از یونان باستان گرفته تا تفاسیر دینی و فلسفی میپردازه. مثلاً تو یونان هرمنوتیک به معنای گفتن به منزله تأویل بوده، یعنی وقتی یه چیزی رو بیان می کردن، همون بیان یه جور تفسیر و تعبیر به حساب میومده. بعدتر این مفهوم بسط پیدا میکنه و شامل توضیح دادن به منزله تأویل (مثل توضیح یه متن پیچیده) و ترجمه کردن به منزله تأویل (که خودش نوعی تفسیر دوباره متن اصلیه) هم میشه. این بخش به ما یه پایه محکم میده تا بریم سراغ بخش های بعدی.

هرمنوتیک سنتی: قواعد و اصول اولیه تفسیر

بعد از پایه های هرمنوتیک، کتاب میره سراغ هرمنوتیک سنتی. اینجا صابری از نقش آدمایی مثل فریدریش اوگوست ولف میگه که چطور برای اولین بار هرمنوتیک رو به یه علم عام تبدیل کردن. یعنی دیگه تفسیر فقط مختص متون مقدس یا حقوقی نبود، بلکه میشد هر متنی رو با قواعد خاصی تفسیر کرد.

یه اسم دیگه هم که اینجا مطرح میشه، فردریش آسته. آست اومد و گفت برای تفسیر یه متن، باید به کلیّت اون توجه کرد. نمیشه فقط به یه بخش کوچیک نگاه کرد و بعدش تصمیم گرفت که متن چی میگه. باید ساختار کلی رو دید تا اجزا معنی پیدا کنن. این یعنی اگه یه بیت شعر رو از حافظ درآریم و بخوایم تفسیرش کنیم، بدون توجه به کل غزل و حتی کل دیوان حافظ، ممکنه به بیراهه بریم. هرمنوتیک سنتی رویکردی قاعده مند برای کشف معنای متن ارائه میده که بیشتر روی نیت نویسنده و قواعد گرامری و تاریخی تمرکز داره.

هرمنوتیک مدرن: فهم و تجربه زیسته

حالا میرسیم به هرمنوتیک مدرن که یه چرخش اساسی تو فهم و تفسیر ایجاد میکنه. تو اینجا، آدمایی مثل شلایرماخر وارد میدون میشن. شلایرماخر رو میشه پدر هرمنوتیک رمانتیک دونست. اون میگه که فهمیدن یه متن، فقط دونستن قواعدش نیست؛ باید سعی کنی خودتو بذاری جای نویسنده و نیت مولف رو درک کنی. یعنی یه جور هم دلی و هم حس بودن با کسی که متن رو نوشته. این یعنی تفسیر یه جور بازسازی روان شناختیه.

بعد از شلایرماخر، دیلتای میاد و هرمنوتیک رو تو حوزه علوم انسانی می نشونه. دیلتای میگه که علوم انسانی، برخلاف علوم طبیعی، با فهم سروکار دارن، نه با توضیح پدیده ها. فهم تو علوم انسانی از طریق تجربه زیسته (Erlebnis) اتفاق میفته. یعنی ما پدیده های انسانی رو میفهمیم چون خودمون هم انسانیم و تجربیاتی مشابه رو گذروندیم. اینجوری، هرمنوتیک از یه فن صرفاً متنی، تبدیل میشه به یه رویکرد گسترده تر برای درک جهان انسانی.

هرمنوتیک فلسفی: هستی و فهم در دایره ای بی پایان

این بخش، یکی از مهم ترین و عمیق ترین قسمت های کتابه، چون صابری اینجا میره سراغ غول های هرمنوتیک فلسفی: هایدگر و گادامر. این دو نفر کاری کردن که هرمنوتیک دیگه فقط یه روش برای تفسیر متن نباشه، بلکه یه جور رویکرد به هستی و وجود انسان بشه.

مارتین هایدگر و هرمنوتیک

هایدگر هرمنوتیک رو به هستی انسان گره میزنه. اون میگه انسان، که هایدگر بهش دازاین (Dasein) میگه، خودش موجودی تأویل گر هست. یعنی ما همیشه در حال تفسیر جهانیم و فهمیدن، جزئی از ساختار هستی ماست. هستی ما، همیشه در فهمیدنِ چیزیه.

دور هرمنوتیکی هایدگر: یکی از مهم ترین مفاهیم هایدگر، همون دور هرمنوتیکیه. اگه بخوایم خیلی ساده بگیم، هایدگر میگه ما برای فهمیدن یه چیز، اول یه پیش فهم ازش داریم. بعد وارد خود موضوع میشیم، این پیش فهم با موضوع در تعامل قرار میگیره و یه فهم جدیدی شکل میگیره. این فرآیند ادامه پیدا میکنه تا به یه فهم کامل تر برسیم. در واقع، فهم بدون پیش فهم ممکن نیست و پیش فهم هم با فهمیدن موضوع تصحیح و غنی میشه. به نقل از خود کتاب:

هایدگر می گوید که هر نوع فهمی دوری است، به این معنا که هر تأویلی که در فراشد فهم کمک می کند، باید پیشاپیش موضوع تأویل را فهمیده باشد (هستی و زمان، 195). به این ترتیب، این دور هرمنوتیکی هر نوع فهمی را توصیف می کند، زیرا پیشاپیش باید بافت قابل فهمی برای تحقق یک کشف یا اثبات یک نتیجه وجود داشته باشد.

همین دور هرمنوتیکی نشون میده که فهم یه فرآیند ساکن نیست، بلکه یه حرکت دائم بین پیش فهم و موضوعه. هایدگر همچنین روی تاریخی بودن فهم تأکید داره. یعنی ما تو یه زمان خاص و با پیش فرض های تاریخی خودمون میفهمیم، و این فهم با گذر زمان و تغییر افق های تاریخی تغییر میکنه.

هانس گئورگ گادامر و هرمنوتیک

گادامر، شاگرد هایدگر، هم راه استادش رو ادامه میده ولی با تأکیدهای خودش. گادامر هم مثل هایدگر، فهم رو یه رویداد هستی شناسانه میدونه.

• مفهوم افق فهم و هم آمیزی افق ها: گادامر میگه هر کدوم از ما یه افق فهم داریم، یعنی یه چشم انداز فکری که شامل پیش داوری ها، سنت ها و تجربیات خودمونه. وقتی با یه متن یا پدیده روبرو میشیم، افق فهم ما با افق فهم متن (یا نویسنده یا پدیده) برخورد میکنه. گادامر این اتفاق رو هم آمیزی افق ها (Fusion of Horizons) میگه. این هم آمیزی یه اتفاق دیالکتیکیه که توش هر دو افق تغییر میکنن و یه فهم جدید به وجود میاد. این یعنی فهم یه فرآیند پویا و خلاقانه است، نه یه کشف منفعلانه.
• نقش مکالمه و گفت وگو: گادامر برای مکالمه و گفت وگو اهمیت زیادی قائله. اون میگه فهم واقعی تو دل دیالوگ اتفاق میفته. مثل یه مکالمه که توش دو طرف حرف میزنن، گوش میدن و افق های فکریشون با هم درگیر میشه تا به یه فهم مشترک برسن.
• اهمیت پیش داوری سازنده: شاید با شنیدن کلمه پیش داوری یاد چیزای منفی بیفتیم، اما گادامر میگه همه پیش داوری ها بد نیستن. یه سری پیش داوری ها هستن که از سنت و فرهنگ ما میان و برای فهمیدن ضروری ان. بدون این پیش داوری ها، اصلاً نمیتونیم چیزی رو بفهمیم. این پیش داوری های سازنده، مثل نقطه شروعی برای فهم عمل میکنن و تو فرآیند هم آمیزی افق ها، ممکنه تصحیح بشن یا تغییر کنن.

بخش دوم کتاب: هرمنوتیک در تئاتر (خلاصه و تحلیل بخش دوم)

بعد از اینکه صابری ما رو حسابی با هرمنوتیک و تاریخ و مبانیش آشنا میکنه، میره سراغ اصل مطلب: چطور همه این حرف ها به تئاتر ربط پیدا میکنه؟ این بخش از کتاب یه جورایی میخ اصلی رو میزنه و نشون میده که تئاتر خودش یه میدون هرمنوتیکی بزرگه.

هرمنوتیک و ادبیات نمایشی: متن، نشانه و تأویل زبانی

تئاتر از یه متن شروع میشه، یعنی نمایشنامه. ولی نمایشنامه فقط یه سری کلمه رو کاغذ نیست، پر از معنی و نشونه ست. صابری اینجا نشون میده که چطور هرمنوتیک میتونه به ما کمک کنه تا این متن رو عمیق تر بفهمیم. مؤلف، یعنی همون نمایشنامه نویس، خودش یه جور مفسره. اون دنیا رو میفهمه و بعدش این فهم رو تو قالب کلمات و موقعیت ها میریزه. اما این متن یه موجود زنده است و با گذر زمان و تغییر تاریخ، ممکنه تفسیرهای جدیدی ازش به وجود بیاد؛ اینجاست که تاریخ مندی هرمنوتیکی خودش رو نشون میده.

کتاب نشون میده که متن نمایشی پر از نشانه ها و رمزگانه. یه کلمه، یه جمله، یا حتی سکوت یه شخصیت، همگی میتونن یه نشونه باشن که باید تفسیر بشن. تفسیر و تحولات معنایی تو ترجمه متون نمایشی هم خیلی مهمه. وقتی یه نمایشنامه از یه زبان به زبان دیگه ترجمه میشه، خودش یه فرآیند تأویلی بزرگه که ممکنه معانی جدیدی رو به وجود بیاره یا حتی معانی اصلی رو تغییر بده. همینجا دور هرمنوتیکی که هایدگر گفت، تو فهم ادبیات نمایشی هم میاد وسط. یعنی ما با یه پیش فهم از متن شروع میکنیم، بعد وارد جزئیاتش میشیم، و این فرآیند ادامه پیدا میکنه تا به یه فهم عمیق تر برسیم.

کارگردان به مثابه مفسر: از متن تا صحنه

حالا میرسیم به کارگردان. کارگردان تو تئاتر، یه جور مفسر تمام عیاره. کارش فقط این نیست که بازیگرا رو بچینه و بگه چی کار کنن؛ بلکه باید متن رو بفهمه، تفسیرش کنه و بعد این تفسیر رو تبدیل به یه اجرا روی صحنه کنه. این همونجاست که پیش داوری های کارگردان (همون پیش فهم ها از دید گادامر) و دور هرمنوتیکی خودش رو نشون میده. هر کارگردانی با توجه به دیدگاه ها، تجربیات و حتی شرایط زمانی خودش، ممکنه یه متن رو جور دیگه ای تفسیر کنه.

صابری به تحلیل نشانه شناختی کارگردان از متن و اجرا میپردازه. کارگردان با استفاده از عناصر مختلف مثل میزانسن (چینش بازیگران و اشیا روی صحنه)، نور، صدا، لباس و حتی حرکت، تفسیر خودش رو از متن روی صحنه بازآفرینی میکنه. این بازآفرینی یه جور تأویله. فکر کنید یه کارگردان چطور با یه صحنه ساده یا یه تغییر نور، میتونه معنای یه دیالوگ رو کاملاً عوض کنه. این یعنی کارگردانی خودش یه فرآیند هرمنوتیکی پیچیده ست.

هرمنوتیک و بازیگر: تجسد معنا

بعد از کارگردان، نوبت بازیگره. بازیگر هم فقط یه آدم نیست که دیالوگ ها رو حفظ کنه و بگه؛ اون باید شخصیت رو بفهمه، تفسیرش کنه و بعد اونو تجسد ببخشه. یعنی شخصیت رو با تمام وجودش روی صحنه زنده کنه. بدن و بیان بازیگر، مهم ترین عناصر هرمنوتیکی تو عملکردشن. طرز راه رفتن، نگاه کردن، تن صدا، حتی نفس کشیدن یه بازیگر، همگی میتونن نشانه هایی باشن که معانی خاصی رو منتقل میکنن.

بازیگر باید بتونه رمزگان یه شخصیت رو بفهمه و اونا رو به مخاطب منتقل کنه. مثلاً اینکه یه شخصیت چرا اینجور راه میره، چرا این حرف رو میزنه، یا چرا سکوت میکنه. این فهم و بعدش تجسد بخشیدن به اون، یه فرآیند هرمنوتیکیه که توش بازیگر با متن، کارگردان و حتی خودش درگیر میشه تا معنا رو از دل شخصیت بیرون بکشه و به تماشاگر برسونه.

هرمنوتیک و صحنه: تأویل بصری نمایش

صحنه تئاتر فقط یه فضایی برای اجرا نیست؛ خودش یه بوم بزرگه که روش معانی مختلف نقاشی میشه. طراح صحنه هم یه جور مفسر بصریه. اون با استفاده از عناصر بصری مختلف، تفسیر خودش رو از متن و کلیت نمایش روی صحنه پیاده میکنه. محمود صابری تو این بخش، اهمیت عناصر بصری رو تو تأویل و انتقال معنا توضیح میده:

• ترکیب بندی صحنه: چیدمان وسایل و بازیگران روی صحنه میتونه نشونه هایی از قدرت، ضعف، تنهایی یا پیوستگی باشه.
• نور و رنگ: رنگ ها و نورپردازی میتونن حس و حال صحنه رو کاملاً عوض کنن، از شادی و امید گرفته تا غم و تاریکی.
• لباس: لباس هر شخصیت میتونه اطلاعات زیادی درباره طبقه اجتماعی، وضعیت روحی، یا حتی نیت اون شخصیت به ما بده.
• وسایل صحنه: یه میز، یه صندلی، یا حتی یه لیوان، هر کدوم میتونن معانی پنهانی داشته باشن و به فهم ما از داستان کمک کنن.
• صوت و موسیقی: موسیقی و افکت های صوتی هم مثل یه لحن گفت وگو عمل میکنن و میتونن حس یه صحنه رو تقویت یا تغییر بدن.
• چهره پردازی: گریم بازیگران میتونه سن، شخصیت و حتی وضعیت روحی اون ها رو منتقل کنه.

همه این عناصر دست به دست هم میدن تا یه تأویل بصری از نمایش شکل بگیره و مخاطب رو به فهم عمیق تری از اثر برسونه. طراح صحنه با این عناصر، یه جور زبان بصری ایجاد میکنه که خودش نیازمند تفسیره.

تماشاگر: تکمیل کننده حلقه تأویل

آخرین اما نه کم اهمیت ترین حلقه تو فرآیند هرمنوتیکی تئاتر، تماشاچیه. صابری به این نکته مهم اشاره میکنه که تماشاگر فقط یه مصرف کننده منفعل نیست؛ بلکه یه مفسر فعاله. اون میاد و با پیش فرض ها، تجربیات و افق فهم خودش، با اجرایی که میبینه، درگیر میشه. این درگیری منجر به یه تفسیر شخصی از نمایش میشه.

حلقه تأویل واقعی، وقتی تکمیل میشه که تماشاگر نمایش رو میبینه و در ذهنش، اجرا رو تفسیر میکنه. اینجاست که معنا از متن و اجرا فراتر میره و یه معنای جدید تو ذهن تماشاگر خلق میشه. مثلاً ممکنه ده نفر یه نمایش رو ببینن و هر کدوم برداشت متفاوتی ازش داشته باشن. این تفاوت ها دقیقاً همون چیزیه که هرمنوتیک روش تأکید داره؛ یعنی فهم همیشه از یه منظر خاص و با افق خاص هر فرد اتفاق میفته. فرآیند ارتباط تئاتری هم یه فرآیند دوطرفه ست که توش تماشاگر هم با دریافت و تفسیرش، به تولید معنا کمک میکنه. این یعنی تئاتر یه گفت وگو بین عوامل نمایش و تماشاگره.

نتیجه گیری و اهمیت کتاب

کتاب «هرمنوتیک و تئاتر» محمود صابری، در کل، یه جور پل ارتباطی محکم بین دو تا حوزه به ظاهر جداگانه، یعنی فلسفه (هرمنوتیک) و هنر (تئاتر) می سازه. صابری با یه رویکرد جامع و دقیق، نشون میده که هرمنوتیک چطور از ریشه های باستانیش تا فلسفه های پیچیده هایدگر و گادامر، همواره همراه انسان بوده و چطور این فن تفسیر، تو تمام ابعاد تئاتر، از متن و کارگردانی گرفته تا بازیگری و صحنه و حتی خود تماشاگر، جریان داره.

اهمیت اصلی این کتاب تو اینه که شکاف عمیقی رو که بین مباحث نظری فلسفی و حوزه عملی تئاتر تو ایران وجود داشت، پر میکنه. محمود صابری با این اثر، ابزاری قدرتمند به دست دانشجویان، پژوهشگران و هنرمندان تئاتر میده تا نه تنها بتونن نمایش ها رو عمیق تر تحلیل کنن، بلکه حتی بتونن نمایش هایی خلق کنن که لایه های معنایی پیچیده تری داشته باشن. این کتاب به ما یادآوری میکنه که تئاتر فقط سرگرمی نیست؛ بلکه یه جور فلسفه عملیه که توش هر لحظه، معنا در حال ساخته شدن و تفسیر شدنه. اگه تا حالا این کتاب رو نخوندید، حالا که یه خلاصه جامع ازش خوندید، شاید وقتشه که برید سراغ اصلش و از خوندن تک تک صفحاتش لذت ببرید. چون همونطور که هایدگر گفت، فهم یه دور بی پایانه و هر بار که با یه اثر درگیر میشیم، فهممون عمیق تر میشه.

این کتاب یه دعوتنامه است برای عمیق تر دیدن، عمیق تر فهمیدن و عمیق تر زیستن در دنیای پر رمز و راز تئاتر.